Ончылмут
Космос манме мутым мланде йыр космосысе корабльвлак чоештылме вер манын шонаш огеш кл. Me, айдемевлак, шкежат Космосын ужашыже улына.
Тняште мо уло гын, чылажат — Космос, тидым марий-влак Сандалык маныт. Вес семынже Космосым (Сандалыкым) Ош Кугу Юмо манаш клеш.
Тиде книгам лудмо годым ушышто теве могай шонышым кучыман: Ош Кугу Юмо айдеме деч посна огеш иле, Ош Кугу Юмыш айдемат ужаш семын пура.
Айдеме Ош Кугу Юмылан кумалмыже (чоклымыжо) годым шкаланжат кумалеш, шкенжын чонжо дене ойласа. Тыгай жапыште айдемын чонжо лыплана, вияеш. Тудын черже чакна, капшат пегыдемеш. Вес мут дене каласаш гын, кумалме годым айдемылан шкеже да Сандалык (Ош Кугу Юмын) вес ужашыжевлак полшат.
Сандалыкын ужашыжевлакын границышт (талтыш да мучашышт) уке. Мутлан, пушегым ончена: вож, кугу т (рд), воштыр, лышташ, вд, юж, трл минералвлак да т.м. — пушегын ужашыже улыт. Нуно икте-весышке шижде савырнат да икте-весышт деч палынак ойыртемалтыт, манын ойлаш огеш лий. Вож кугу тыш савырныме верым (точкым) иктат раш ончыктен огеш керт. Тыгеракын, ик ужаш весышке шинчалан койде кусна, тыгодымак ужаш ден ужашым крлаш лийдыме кыл ушен шога. Лач тыгаяк вашкыл Сандалыкын моло ужашыже-влак коклаштат уло да лийшаш.
Сандалык – Ош Кугу Юмо
Йочавлак йырваш шолшо илышым, пртсым кертмышт, моштымышт семын шымлат, чылажымат палаш, умылаш тчат.
Кечывал кечын вуй мбалне, каваште, мландым да моло чонаным ырыктыше, волгалтарыше Кечым нуно ужыт, Ояр тымык йдым пешак мндырн волгалтше шдырвлакым, йыргешке я сорла Тылзым нуно ужыт. Чоештыше кртньыкайык да келикоптырвлакат каваште ччкыдын койыт. Шуко трл кайыквлак, лыве да тулеч моло шулдыранвлак чарныде чоештылыт. Йрым кондышо пылжат, волгенче да кдырчыжат жапын-жапын каваште озаланат.
Мландывалне курыквлакым, теыз, эер да ервлакым ужына.
Трл пушеган чодыражат, шудо олыкшат, шурно пасужат, сурт вольыкшат кажне кечын шинчалан пернат. Янлыквлак, копшаге, шыта, выра да тулеч молыжат йырыштынак илат. Айдемын вийже дене чоымо кугу деч кугу прт, полат, завод, фабрике да тулеч молат койыт.
Йкым, волгыдым да пычкемышым, шокшым да йштым, нелытым айдеме изинекак шижаш, палаш талеш. Кажне айдеме, изи але кугу, шкенжын капшым, чонжым, йырым-йырысе илышым, моло айдемым да чонаным, кушкылым шижын ила. Койышыжым ужеш, йк-йаным колыштеш. Изи йочан вес еын чонжым шижмашыже аваж помышышто улмыж годымак рашемеш. Воктене ава улмо годым йоча огеш лд, чонжо лыплана. Тыге йоча поро да йратыше аван чонжым шижеш.
Чоным ушакыл (вуй уш), шонымаш манашат лиеш. Икманаш, чон шижмашым да ушакылым имне таганын кок мучашыже дене, але ик медальынак кок могыржо дене таастараш лиеш.
Эртен кодшо илышым шымлен, шуко оайым рашемдаш лиеш.
Мутлан, сурт оза шкенжын вольыкшым шшкылаш ямдылалтеш. Тудын кумылжым, мо шонымыжым шушкылаш ямдылыме вольык шижеш. Ссна, ушкал але шорык шшкылалтшашыштым ончылгоч шижыт, шогымо верышт гыч лекмыштат ок шу, чонышт дене йсланен шортыт (шинчашт вдыжга), шылаш тчат. Тугеже айдемын чонжым вольыкын чонжо шижеш, нуно мо лийшашым ваш-ваш увертарат, манаш лиеш.
Весе. Айдеме писке да товарым кучен, руэн смыраш шонен, пушеге деке лишемеш гын, пушеге (тудын чонжо) вургыжаш талеш (айдемын мо шонымыжым пушеге шижеш). Тидым лмын ыштыме згар (прибор) дене палаш лиеш.
Пртсышт, илышыште ужаш да шижаш лийдымыжат шуко уло. А южо годым кончыдымыжо шижалтеш гына. Мутлан, узьмак да тымык. Южгунам ужаш, колышташ, шижаш лийдыме нерген айдеме огешат шоналте (вес семынже, улыжлан уло, но тудын улыжым айдеме огешат пале).
Йыр пртсым, илышым, чыла-чыла, мом ме ужына, колына, шижына (южыжым лмын ыштыме згар дене пален налына), эсогыл тачысе кечылан пален шуктыдымыжымат — мо гына уло, чылажымат иквереш Санадлык але Ош Кугу Юмо манын умылыман.
Сандалык ожнат лийын, кызытат уло, ончыкыжат лиеш. Сандалык нигушкат огеш йом, чарныде вашталт шога. Йршын уке гыч нимоат огеш ышталт, а улыжо нигушкат огеш йом, тусыжо (сынже) гына вашталтеш. Мутлан, ньоган (изи рвезын) модышыжо йомын, тудо садак кушто-гынат, уждымо верыште кия, ме тудым жаплан гына (кызытеш) огына уж; когаш пуым олтымо годым, йлыш пу ломыжышко, шокшышко, волгыдышко савырна. Шого пушеге йрлешат, шйын, мландышке савырна. Але пушегын я моло кушкылын кичкыже мландышке камвозешат, нерештын, ылыжеш — пушегышке, моло кушкылышко савырна; атыланымыж, кушмыж годым кече волгыдым, шокшым, вдым пога. Теыз, ер, эер вд ырен, парыш (вдыжгыш) савырна, кшк нлталтын, пылышке погына да йр, лм лийын, мланде мбаке йога. Йр, лум вдш уэшын теызыш, ерыш, эерыш ушна. Вес планетыш (шарыш) але шдырыш корабль кая гын, мландыште шагалемеш, а тушто шукемеш, а чумыр ончалмаште Сандалык огешат изем, огешат кугем, тугаяк кодеш. Икманаш, Сандалыкыште нимо ок йом, мо улыжо шке тсшым, сынжым, вержым гына вашталтылеш.
Мом гына ме ужына, колына але шижына — чыла тиде Сандалыкын ужашыже лиеш (улеш).
Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) т рд законжо (йлаже)
Олан уремжым ончен, автомобильвлакын коштмыштым шымлена. Нунылан «Корнышто коштмо шот (правил)» уло. Светофорышто ужар тул чкталтме годым гына ончыко кайыман, йошкар тул йлымо годым чарныман. Виктарыше шофёр-влак тиде шотым огыт шукто гын, автомобиль-влак чарныде ткнылын, пудыргат я шаланат ыле, айдемевлакат эмганат я колат ыле.
Чумыр Сандалыкым ончен, Сандалыкын ужашыжевлакын тарванылме шотым шымлен кертына. Каваште шдырвлак чолгыжыт, Кече йыр шар(планета)влак прдыт. Нуно палемдыме, раш корным кучат. Шкеныштын корнышт деч кораыт гын, пеш кугу туткарвлак лиедат ыле: шар да шдырвлак чарныде ткнылыт да шаланат ыле, янлыквлак икте-весыштым чарныде пуштедат ыле, кушкылвлак икте-весыштлан атыланаш эрыкым огыт пу ыле.
Сандалыкын ужашлаже чарныде, крылтде тарванылыт, вашталтыт, весемыт. Каваште шдырвлак чоештылыт; южат, тарванылын, мардежышке савырна; эерласе вдат йогенак йога; пушеге да моло ужар кушкылат кушкеш, кугемеш, вара кошка. Айдемат шочеш, кушкеш, кола. Тыгай вашталтмаш (алшмашталтмаш) Сандалыкын Т, Рд йлаже (законжо), але — Ош Кугу Юмын палемдыме радам (порядок) шукталт толмылан кра лиеш.
Сандалыкын ужашыжевлак ваш-ваш кылдалтыныт, икте-весе деч посна илен огыт керт. Мутлан, Мланде шарыште вд, юж, рок, кушкыл огыт лий гын, айдемевлакат илен огыт керт ыле; Мланде йыр прдш Тылзе огеш лий гын, Мландыште игече (климат) вес трл лиеш ыле; Кече огеш лий гын, Мландыште шокшат, волгыдат огеш лий, пртс, уло чонан, тыгак айдемевлакат пытат ыле. Санденак Сандалыкын ужашыжевлак Сандалыкын Т, Рд Йлам (Законым) шуктен, ваш-ваш келшен, икте-весылан полшен, икте-весым чаманен, шкеныштым саемден, уэмден илышаш, шкеныштым Сандалыкын ойыраш лийдыме ужашыж семын ужшаш улыт. Посна ужашвлак шкеныштым Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) ужашыжлан шотлен гына Т, Рд Йлам (Законым) кучен (шуктен) кертыт.
Айдеме — Сандалыкын ужашыже. Айдеме шкежат трл ужаш гыч тзалтын — кид, йол, вуй, шм, вр, чон... гыч. Нине ужашвлак икте-весышт дене вашпижын, кредалыт гын, айдеме айдемат ок лий, иленат огеш керт ыле. Сандалыкын ужашыжевлак икте-весыштлан пулаштараш талыт гын, Сандалык огеш пыте (ок йом), лач илыш твыт вес трл (йс, уда) лиеш ыле. Мутлан, ешыште ваш-ваш вурседалмаш, кредалмаш нигунам порыш огеш шукто.
Тиде жапыштак Салыкын ужашыжевлак шке илыш-шлышышт верч могай-гынат йн дене ваш-ваш кучедалын илат, но утыждене кырку (шыде, осал) койышым, поснак чолга ушанвлак ончылно, ончыктышаш огытыл, тыгодымак тыгай кучедалмашлан (кредалмашлан) могай-гынат мучаш, чарак лийшаш. Мутлан, сут янлыквлак моло чонаным кочкыт, но нуно эн ондак начар да туйо, його, але — Сандалык йлам шуктен кертдьше я шукташ рканышевлакым пытарат. Сут янлыквлак шкеныштын да игыштын шужышо мшкырыштым темаш ситалым гына налыт, а туйо игыштым гын огытат пукшо.
Сандалыкын моло йлаже (законжо)влакымат ончыктыман, нуно тыгай улыт:
— трлымаш да шкем трлымаш;
— шижде, шоныде-вучыде лиймаш (случайность);
— вийым, куатым, жапым аныклымаш;
— пртсым, илышым жаплен, умылен, мо ышталтмылан инанымаш (шанымаш);
— Сандалыкын ужашыжевлак коклаште вашкыл да ваш-ваш келшен тыршымаш;
— чевер чоным, тсым да капым арален, уэмден моштымаш (тзымаш).
Нине йла (закон)влакым Сандалыкын кажне ужашыже эскерен, шуктен толеш гын, нунын вийышт пегыдемеш, шинчымашышт ятырлан ешаралтеш.
Йла (Закон)влакым шуктен толмым Сандалыкын Рд чонжо, але — Сандалыкын Рд Ушакылже эскера.
Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) ойыртем палыже (свойствыжо)
Ош Кугу Юмо лийын, уло, ончыкыжат лиеш манме шонымаш чын улеш. Ош Кугу Юмо кдыратле (пешат кугу), шукат-шуко ужашан; тудын талтышыжат, мучашыжат уке. Ош Кугу Юмо тыштат-туштат, чыла вереат уло. Ош Кугу Юмым айдеме ужын але тичмашнек авалтен ончалын огеш керт, тудын пычырик ужашыжым гына ужеш. Ош Кугу Юмо кап-кыл, сын, кугыт дене айдеме гай огыл, огеш лий да лиймыжат огеш шу. Ош Кугу Юмо айдеме гай лиеш гын, кавасе шдыр да шар (планета)влак пытат (туртын, пенгыдат-пенгыде чумыркаш (сфе-рыш) савырнат), огыт лий ыле. Ош Кугу Юмылан айдеме сынан, айдеме кугыт лияш клешыжат уке, молан манаш гын, Ош Кугу Юмо айдеме гай лиеш гын, айдемевлак колат ыле — миллиард шдырвлак да миллиард айдемевлак ик айдеме кугыт Ош Кугу Юмыш пурен огыт сее.
Ош Кугу Юмо шкенжын ужашыжым гына айдеме сын дене айдеме деке колтен кертеш.
Сандалыкын шкенжын, тудын Рд Чонжын талтышыжат, мучашыжат уке. Сандалыкын ужашыжевлакын талтышыштат, мучашыштат уло. Мутлан, ик шдыр шочеш, ила, шонгемеш да пыта, ты шдырын пытымыж годым вес шдыр шочеш веле, а моло, шукат-шуко шдырвлак гын тыгодым илат. Чумыр ончалмаште шдырвлак эреак улыт. Тыгай сретым айдемын, пушегын, янлыкын, шар(планета)влакын илышыштат ужына.
Ош Кугу Юмо пешак поро, шкенжын ужашыжевлакланат порым гына ышташ шда. Садланак марий калык южгунам Поро Ош Кугу Юмо манеш. Ош Кугу Юмын порылыкшо теве кушечын коеш: Сандалыкын Йлажым (Ош Кугу Юмын Радамжым) пудыртымо корнышко логалше айдеме «Ок йр» манмым эреак шижеш.
Ош тняште шнуй (святой) айдемевлак шочыт. Нуно пеш шагал улыт, Ош Кугу Юмо куштымо почеш калыкым порын илаш туныктат.
Айдеме тшка «Ок йр» манмым огеш умыло, туныктен ойлымым огеш колышт, осал пашам ыштылмыжым ок чарне гын, Ош Кугу Юмо вес семын шижтара (тка): черым, кукшо да шужен ийым, ттан мардежым, мланде чытырнымашым, тулеч моло эгекым конда. Тидат ок полшо гын, айдемевлак тукымым — шке йоылышыштым, титакыштым — огыт умыло гын, Ош Кугу Юмо деч эшеат кугу эгек толеш: сулыкан айдемевлак икте-весыштым пуштедаш, пытараш талыт, сй почеш сй (cap) тарвана, шдыр да шарвлак икте-весышт деке лишемыт, ткнылыт, шарлат я туртыт. Тыге Сандалык илыш шолдырген молемеш, Юмын радам пужла.
Ош Кугу Юмо поро ок лий гын, шкенжын ужашыжевлакым туныктыде, шижтарыдеак сулыкым касараш тарата гын, Сандалык (Ош Кугу Юмо) туртын, шдыр тням (галактикым) эсогыл ччалтыш марте иземден кертеш ыле. Тунам Сандалыкшат крылтде пудештылше шдыр тшкам да тул орам гына ушештара ыле. Тыге лиеш гын, Сандалыкын ужашыжевлак шкеныштым саемден, уэмден огыт керт ыле, Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) Рд Йлаже (Законжо) огеш шукталт ыле.
Ош Кугу Юмо клынак терген, шекланен-эскерен шога. Шкенжын ужашыже, шочшыжовлакым Тудо пенгыдын кучышаш. Южгунам йлам (радамым) пужышо ужашвлакын сыныштым вашталта, шкеныштым шке саемдаш да уэмдашлан йным ышта, трланаш жапым пуа.
Ош Кугу Юмо чыла ыштен кертеш. Тудо эн виян, эн ушан, сандене нигат, нимоат Ош Кугу Юмо деч виянрак да ушанрак лийын ок сее. Ош Кугу Юмын ужашыжевлакынат ушышт да вийышт уло. Но адак гынат ужашвлакын ушыштат, вийыштат Ош Кугу Юмо вийын, ушын ужашыже гына улыт, тидланак посна ужашвлак уш (шинчымаш) денат, вий денат Ош Кугу Юмо деч ятырлан начар улыт. Сандалыкын Рд Чонжо ушанат-ушан, виянат-виян, но Рд Чон Ош Кугу Юмын ужашыже гына лиеш, сандене Рд Чонат Ош Кугу Юмо деч ушанрак да виянрак лийын ок керт.
Ош Кугу Юмо чыла шижеш, ужеш, колеш, пала. Кажне айдемын шонымашыже (мо шоналтымыже) Ош Кугу Юмо деке да Тудын ужашыжевлак деке тыманмеш шуэш. Мутлан, айдеме осал, шакше пашам (сулыкым) ышташ шона, а илышыште тидым (мо шонымыжым) огеш шукто. Тыгай айдемым Ош Кугу Юмо огеш тко, чаманен, титакшым кудалта.
Илышыште айдеме сулыкым ышта, но вараже кына да тетла сулыкыш ок пуро гын, Ош Кугу Юмо тудлан тидын нерген шижтара гына. Сулыкыш пурышо айдеме шке сулыкшым касараш, уда пашажым трлаташ огеш тырше гын, кунам-гынат кугу туткарыш (эгекыш) логалеш. Касарыдыме сулык икшыве, уныка деке куснен кертеш, тыгай годым икшыве я уныка пужла, локтылалтеш, икманаш, ик айдемын осал, шакше пашажлан уло родо-тукымжо, шочшыжовлак мутым кучат. Садлан языкан пашам ышташ огеш кл, «Мый икшывемлан, уныкамлан шкемын языкан пашам дене порым ыштем», манын кутыраш огеш кл, «Мый йсын илышым, йочамвлаклан поянлыкым кодем, нунын пашашт да илышышт куштылго лийже», манын ойлымо (шонымо) пешак порыш ок шукто: йочавлак йоылыш, титак корныш лупшалт кертыт — эшеат чот пояш шонен, вес айдемым, Ош Кугу Юмым шыгыремдат, а вес айдеме, Ош Кугу Юмо кшеш поен, утларак кугу сулыкыш пурат.
Ош Кугу Юмо яндарат-яндар, ару. Садланак марий калык тудым Ош Кугу Юмо манеш. Ош Кугу Юмылан лавыра огеш келше, садланак айдемевлак яндар лийшаш, шкеныштым арун кучышаш улыт. Кумалме годым гын поснак яндар да ару лияш клеш.
Ош Кугу Юмо деч посна иктат — нимоат, нигат — уке, сандене Тудо шкенжын кргышкыж, ужашыжевлак мбак онча, чыла ужеш. Ош Кугу Юмын ужашыжевлак шке кргышкышт ончен кертыт да ончышаш улыт. Айдемевлак шке кргышкышт шагал ончат, садланак начарым — удам, лавырам, шакшым, клдымашым, — шке языкыштым шагал годым ужыт але йршынат огыт уж.
Ойлат: «Ош Кугу Юмо нигунамат огеш вашталт». Ик могырым чынжымак тыге: Ош Кугу Юмо — чон да куат (энергий) — эре тугаяк. Тыгак Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) Рд Чонжо огеш вашталт — чон гыч гына шога. Ош Кугу Юмын моло ужашыжевлак (шдыр тня (галактика), кайыккомбо манме шдыр еш, Кече йыр прдш шар (планета)влак, Мландывал илыш да т.м.) чарныде вашталтыт. Вес могырым гын, Ош Кугу Юмо да Рд Чонжо вашталтыт: Рд Чон эре саемеш, Ош Кугу Юмын шуко ужашыжевлак саемаш тыршат, у шдырвлак тшка (система) шочеш, вес тшка пыта. Сандене Ош Кугу Юмо чот саеммашке кая, шкенжын ужашыжевлакым тиде (саемме) корно денак каяш шда. Иктаж-могай изи ужашыже, мутлан, Мланде да айдеме тукым начаремеш гынат, Ош Кугу Юмо начар огеш лий, молан манаш гын Ош Кугу Юмо кдыратле (пешат кугу), а Мланде да айдеме тукым Тудын пычырик ужашыже гына улыт. Таастарашлан теве мом ончалына. Айдемын капышкыже, мутлан, осал микроб логалеш. Айдеме дене таастарымаште ты микроб изиат-изи, тудын осаллыкшым эсогыл отат шиж. Ты микробын пужымыж дене айдеме ок локтылалт, ок начарем. Но микробвлак рчен, шарлат гын, айдеме черлана. Тунам гына айдеме эмлалташ талеш. Ош Кугу Юмо гын авалташ лийдыме, кдыратле. Ош Кугу Юмылан айдеме микроб гай веле. Айдемын языкыш пурымыжым Ош Кугу Юмо шижеш, пала, айдемым от трлате гын, аяр моло вереат — вес планетылаш, шдыр тняш, кумдыкеш шарлен кертмымат пала. Санденак, чер деч утлаш манын, Сандалык (Ош Кугу Юмо) шкенжын пычырик, ччалтыш дечат изи ужашыжым — айдеме тукымым да Мландым — эмлаш тырша.
Илымаш, колымаш (илыш дене чеверласымаш), илышын клешлыкше (цельже)
Мланде мбалне мо уло гын, чыла чонан. Ужар кушкыл, янлык, айдемевлак гына илыше улыт манме йоылыш лиеш. Сандалык (Ош Кугу Юмо) шкеже птынек илыше, тудын чондымо ужашыже уке. Кн, шунын, шем рокын, вдын, мардежын, тулеч молынат — чылаштынат чонышт уло, нуно илыше улыт. Нуным чылаштымат минерал манаш лиеш. Тыгай чонанвлакын илышышт эркын эрта. Нуно шкеныштын чоныштым Рд Чон ккшытыш нлталаш начар тыршат. Минерал манме илышевлак икте-весышт коклаште торжалыкым пешыжак огыт ончыкто, тиде жапыштак нуно порылыкышт денат огыт ойыртемалт, осал вий ваштареш шоген, аралалташат нарышт ок сите, садлан южгунам осал вийым колыштын, уда пашамат ыштен кертыт. Минералвлак шкеныштым саемдаш эркаланен (рканен) шогат, нунын сынышт (тсышт) пеш шуэн вашталтеш, сандене мбакышт шуко ончет гын, шинча ноя. Каваште чоештылше ош пылвлак, йогышо эер вд да йлыш тул мбаке гына шинча нойыде ончаш лиеш — нуно чарныде вашталтыт (ийыт, йогат, йлат), чеверлыкштым ончыктат.
Южо минерал шкенжым саемдаш тырша, нунылан Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) Рд Чонжо чоным угычын ешарен пуа (чоныштым пойдара, куатым ешара). Тыгай минерал гыч тыгыде илыше (вирус, бактерий да молат) шочыт.
Пешат чот шкеныштым саемдаш, утларак чолга лияш тыршыше тыгыде илышевлак деч Рд Чон полшымылан кра кушкыл да моло илышевлак шочыт. Нунын чонышт кок ккшытан (ужашан) — минерал сынан (шун, мланде, юж, вд, т.м.) да кушкыл да янлык сынан — лиеш.
Южо кушкыл да янлыкын эшеат чот саеммыже шуэш. Рд Чон нунылан (шке ужашыжым але узьмак гыч) чоным ешарен пуа. Тыге чон айдеме сыным налеш, айдеме илыш дене илаш талеш.
Айдемын кум ккшытан (ужашан) чонжо уло:
— минерал гай,
— кушкыл да янлык гай,
— Рд Чон деке лишемше чон.
Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) йлажым (законжым), радамжым айдеме шуктен илаш, шкенжым саемдаш, илышыжым у ккшытыш нлташ тырша гын, Рд Чон деке (Рд Чон ккшытыш) чакак лишем кертеш.
Юмын ужашыжын — ты ужашын чонжын — чарныде уэммыже, ончыко кайымашыже илыш маналтеш.
Юмын ужашыжын илыш шонышыжо (цельже) — шкенжым саемдымаште. Шкенжым саемден, Юмын ужашыже Сандалыкым (Ош Кугу Юмым) саемда. Сандалыкым (Ош Кугу Юмым) саемден, Юмын ужашыже шкенжымат саемда.
Ешартыш чоным налше, янлык гыч айдемышке савырныше кугешнаш талын. Айдемын кумшо чонжо кок чоным (минераллан, янлыклан келшыше чонвлакым) туныктышаш олмеш Сандалык (Ош Кугу Юмо) деч кшн лияш точа. Айдемын кокымшо чонжо, янлыклан келшен толшыжо, айдемын капшылан намысан (сут) лияш полша. Эшеат шуко деч шуко кочкышым, вургемым, пузгарым, видеотехникым, автомобильым, тулеч моло поянлыкымат ешарен авалташ (тргоч, утыж дене наледаш) толаша. Айдемын кокымшо чонжо поянлыкым эре кугемдаш тыршымыж дене шкенжын т шонымашыжым — шкенжым саемдышаш, Рд Чон деке лишемаш тыршыме нерген монден. Тидлан кумшо ден икымше чонат йоным ыштеныт. Айдемын икымше — минераллан келшен толшо чонжо саемшаш нерген шонымым чарнен. Сандене айдеме ркаланен (мындырланен), йогышко савырнен. Пртсышт айдемын тушманже лиеш ыле гын, його калык колен пыта ыле. Пртсышт калыкын тушманже (пытарен шогышо ир янлыкше) уке. Тидлан крак ий гыч ийын айдеме утларак веле, чотак йогышко савырна, поянлыкым пртс гыч утыр шукырак да шукырак, тргоч налеш. Сандалыкым (Ош Кугу Юмым) айдеме тола. Сандалыкым (Ош Кугу Юмым), тугак тудын ужашыжевлакым пызырыме (вийытлыме) дене айдеме Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) Т Йлажым (Законжым) пудырта. Айдемын йлам тыге пудыртымыжо эгекым конда: СПИД да рак манме чер, наркоманий да арака ймаш шарла.
Айдеме чонын кум ужашлан пайлалтмыже айдемын койышыштыжо палдырна. Ччкыдынак айдеме ик трлын шона, садымак кокымшо трлын ойла, кумшо трлын ышта. Тыгай айдемевлак икте-весыштым чытен огыт керт, ужмышуде илат, Сандалыкым (Ош Кугу Юмым) огыт шотло.
Шке сыныштым йомдарыше евлакын кумшо чонышт Сандалык (Ош Кугу Юмо) деч кшн лиймыже огеш шу гын, нуно (евлак) чарныде пояш тчымым ужыт, шкеныштын начар койышыштым шижыт, но Сандалыкым пызырыше(шыгыремдыше, вийытлыше)влак коклаште илен, илыш-йлам чытен кертдыме лийыт, шотдымо илыш деч шерышт темеш, садлан шкеныштым шке пытараш (пушташ) шонат, але, кредалмашым (сарым) талын, шуко калыкым пуштедат.
Айдемын колымыжо — тиде айдеме капын тыглай, тыгыде ужашлан пайлалтын шаланымыже, трл минералыш савырнымыже лиеш. Айдемын кум ужашан чонжат кумыте пайлалтеш, минералвлак коклаште кыл йомеш, улыжат кум чон икте-весыштым огыт мондо, шарнат. Айдемын капше йомеш (минералыш савырна), а ужашыжевлак илат, ончыкыжым у айдемын шочмашке ушнен, илышышкыже пурен кертыт. У еын илышышкыже сай, поро чон пура гын, у ежат сай, поро лиеш.
Айдемын колымыжо клешан, языкым да йоылышым кудалташ (язык да йоылыш деч утлаш) полша. Айдемын кумшо чонжо колымо деч вара эрнен кертеш, титакан улмыжлан кора тудо йла, тыге язык деч, ойго деч эрна. Колымо деч лдман огыл. Колымо деч ончыч айдеме йоылыш пашажым трлен кодышаш, языкшым касарышаш. Тидын (трлен, касарен шуктыдымо) шотышто гына колымаш лудыкта. Шкенжым шке пуштшо айдеме йоылыш пашажым трлен, языкшым касарен огеш шукто, санденак шкем шке пушташ — пеш кугу язык. Айдеме эшеат кугурак языкым ышташ огыл манын, шкенжым пуштеш гын, языкше изирак лиеш. Айдеме шкенжым саемдышаш (пегыдемдышаш) верч клынак огеш тырше гын, Ош Кугу Юмын сугыньжым, кштымыжым, йодмыжым огеш шукто, шанжым огеш суло гын веле шкенжым шке пуштмашке шуэш.
Ош Кугу Юмо айдемым шочыктен, садлан айдеме Ош кугу Юмын сугыньлымо илыш корным тошкышаш, клеш порылыкым ыштен кодышаш, йс пагытым эртен, чоным пегыдемдышаш.
Чумыр чон да тшка калыкын чонжо
Айдемын кум ккшытан, кум ужашан чонжо иктыже весыже дене чот ма луш кылдалтын, илышым пырля ворадарат. Сандене айдемын кум ккшытан чонжым посна-посна огыт лончыл, а пырля — ик чон манын — умылат, иквереш — ик чоным — шымлат.
Айдемын чоныштыжо минерал чон шукырак лиеш гын, тиде аидемын чумыр чонжо янлыкын чумыр чонжо деке лишемеш.
Айдемын кумшо ужаш чонжо аралалт кодын, саемын, пегыдемын да тыгак кокымшо ужаш чонжым саемда гын, тыгай айдемым шнуй (святой) маныт.
Посна калыкын (еш, пашазе-влак ушем, трл сомылым да илышым пырля ворадараш ушнышо калык) чумыр чонжо уло. Чумыр чон тшкашке пурышо айдемевлакын чоныштым ушен шога. Тшкашке пурышо кажне чоным чумыр чон вуйлалтен огеш керт гынат, изиш ышынрак (шижын-шижде) молемдыкта. Ош Кугу Юмын йлажым шуктен толшо ешым, пашам да илышым пырля ворадараш ушнышо калыкым осал вий лдыкта гын, Рд Чон полышым колта. Рд Чон полшашлан шкенжын ужашыжым але узьмакыште улшо чоным колта. Тунам Рд Чонын колтымо чонжын вийже посна (ушнышо) калыкын чумыр чон вийже дене пырля, иквереш ушнат, тшка (коллективный) чон маналтыт. Тшка чон посна (ушнышо) калыкын чумыр чонжо деч ойыртемалтеш: посна калыкын чумыр чонжо шкенжын кажне ужашыжым вуйлатен огеш керт, а тшка чон чыла ужашымат вуйлата, чумыра. Тшка ваштареш толшо осал талештын, тшкан кажне ужашыжым (членжым) пытараш тча гын, Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) йлажым (законжым) илышышке пуртен толшо тшка шкежат вияеш, тудын ужашыже(членже)влакат чолгаланен, чумырген вияыт. Тшка чонышко пурышо кажне чон шкежат вияеш, тшкан моткоч виян чонжо дене ушна, тушка чоным эшеат вияда.
Тшка чонын вийжым ончыктымаште, мутлан, СССР калыкын тшка чон вийжым фашизм ваштареш кредалме сйышт ужына. СССР калыкын тшка чонжо вес чумыр чоным сеыш. Сйышт сеымаш да экономикым трлатыме деч варажым СССР калыкын тшка чонжо шаланыш. Осал, шучко эгек эртымеке, тшка чон клдымашыш лекте. СССР калыквлак кажне ий еда Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) йлажым (законжым) утларак да утларак пудыртылаш тальыч, тидлан кра калыкын тшка чонжо пырчыш шаланыш. Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) йлажым (законжым) пудыртылмым огыт чарне гын, ончыкыжо ушнышо калыкын чонжо эшеат тыгыдын шалана.
Тыгак вольыкын, янлыкын тшка чонышт уло. Теле жапыште йшт деч аралалташлан вольыкын тшка чонжат иктышке ушна. Мутлан, шорыквлак икте-весышт деке пызнат, пырля ырат. Пире тшкат иквереш ушнен, кугу вольыкымат сеа, тидын годым кугурак (вдышо) пирын вийже да вуйлатымыже гына огыл, а пире тшкан чонжат полша. Кеежым пирым йштат, шужымашат огеш лдыкто, сандене пиревлак иктын-иктын шаланат. А шорыквлакын тшка чонышт кеежымат огеш шалане. Кажне шорыкын чонжо, нунын тшка чонышт эгекым кеежымат шижеш. Шкет кодшо шорыкым янлык вашке пуштын кочкеш. Кт шорыклан янлык пижеш гынат, чылажымак пуштын огеш сее. Тыге шорыквлакын тшка чонышт чумыр кугушто кажне шорыклан аралалташ полша, кажне шорыкын чонжым лыпландара.
Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) чонжо
Сандалыкын Рд Чонжо, Сандалыкын ужашыжевлакын чонышт — птынь Сандалыкын чумыр чонжо маналтеш.
Сандалыкын Чонышкыжо пурышо чонвлак ваш-ваш кылдалтыныт, лыл чонвлак кшылрак чонын, нунышт Рд чонын кид йымалныже улыт. Сандалыкын ужашыжевлакын чонышт Рд Чонын кид йымачынже ик жаплан лектын кертеш. Тыге лекмыштлан нуно туткарыш (азапыш) логалыт.
Сандалыкын Рд Чонжо пеш виян, эн сай, эн ккш, эн чолга, садлан моло чонвлакым чумырен да трлатен кертеш. Языкан чоным минералыш пуртымашым, ик могырым трлатымашлан шотлаш клеш, вес могырым — азаплан.
Птынь Сандалыкын тшка чонжо уке. Сандалык икте гына, тудын дек рдыж гыч эгек толын огеш керт, садлан тшка чон птынь Сандалыклан огеш кл.
Узьмак да тамык
Узьмак — тиде языкде колышо поро айдемын чонжын кчык жаплан чарныме верже.
Колышо еын узьмакыш логалше чонжо Сандалыклан (Ош Кугу Юмылан) эгекым нигунамат ыштен огыл, Мландывалне поянлыкым арален, поянлык дене шагал пайдаланен, калык да пртс верч азапланен, нунылан полшен, Сандалык дене ушнен, иктр илен.
Моло айдемевлакын чоныштым саемдаш узьмак гычын чонвлак колталтыт. Эн сай чон (шкенжым саемдыше айдемын чонжын кумшо ужашыже, тудак чонын кокымшо ужашыжлан полшен, айдемым вольык радам гыч лукшыжо) Рд Чон дене ушна.
Тамык — тиде языкан колышо айдемын чонжын кчык жаплан чарныме верже. Тамыкыште ия (шайтан, сотана) манме уке. Кугу тулышто шолын шинчыше киш подат уке, тул мбалсе шокшо салмат уке. Тамыкышке толшо (логалше) кажне чонын йырже языкан чонвлак улыт, айдемын языкан пашажым ончыктат да шарныктат. Языкан чонын ончылныжо языкан пашаже коеш. Мутлан, эервлакым лавыртыше еын чонжо йыр, яндар вдан эер олмеш, лавырам йоктарыше эервлак лийыт (койыт). Тамыкыште чон йслана, чонлан шыгыр лиеш, вожылмашке шуэш, намысыш пура.
Кугу языкан айдеме мланде мбалне илымыж годымак языкшым сула гын, тудын чонжо тамык гыч кушкылыш але вольыкышко кусна.
Колышо айдемын чонжын кумшо ужашыже эн ондак чоешта. Чонын кумшо ужашыжым айдемым ышташ полшаш Рд Чон колтен улмаш. Варажым ужар кушкыл да вольыклан келшыше ккшытан кокымшо ужашыже чоешта. Айдемын чонжын минераллан (шун, к, ошма, вд, юж да т.м.) келшыше икымше ужашыже огеш чоеште, колышо айдемын капше пелен кодеш, чонын чоештен кайыше ужашыжвлак нерген ушештарымашым, шарнымашым арала.
Магий, религий, наука. Нунын ойыртемышт
Магий — тиде иктаж клан верч але иктаж-могай поcна калык верч Сандалыкын ужашыжын вийжым кучылтмаш.
Мужанче — краза, локтызо, шаман, экстрасенс да тулеч моло уставлак айдемевлакым чер деч утарат, паремдат, пуженат кертыт. Нунак ояр але йран игечым йодын кондат.
Сандалыкын йлажым (законжым) шуктен але шукташ тыршен, калыклан да Сандалыкын трл ужашыжлан полшымаш «ош» магий маналтеш. «Ош» магийым кучылтшовлак Сандалыкын ужашыжевлак деке, тугак птынь Сандалык деке лишыл улыт.
«Шем» магийым кучылтшо евлак, мнгешла, аклан верч калыкым черландарат, нунын илышыштым нелемдат, локтат, тулеч моло йсылыкым айдемылан да Сандалыкын моло ужашыжлан кондат; Сандалык йлам, радамым шуктыдымо евлаклан, нунын шем пашаштлан «шем» юзо(маг)влак ччкыдын полшат. Вес семын каласаш гын, «шем» юзовлак Сандалыкын ик ужашыжын вийжым вес ужашыжын вийже ваштареш кучылтыт. Тиде птынь Сандалык ваштареш шогымым, нунын языкан улмыштым ончыкта. Шуко, кугу языкан евлакын йодмыштым шуктен, «шем» юзовлак шагал языкан евлакым пужат. Мнгешла, «шем» юзовлак шагалрак языкан евлак йодмо почеш шуко языкан евлак ваштареш шогалыт гын, «шем» юзовлак изи языкан лийыт. Адакше, шагал языкан евлакым арален, шуко языкан евлак ваштареш лийыт гын, тиддене Сандалык радамым трлат гын, «шем» юзовлакын пашашт языкан огыл, тыгай годым нуно «ош» юзыш савырнат.
«Ош» юзовлакын пашаштлан акым Ош Кугу Юмо гына пуэн кертеш. «Ош» юзо да врачвлакын моткочак кужу жап (ятыр-ятыр ий) шуктен шогымо пашаштым айдеме пешыжак аклен огеш керт. Каласен кодыман, ик могырым «ош» юзо да врачвлак Сандалыкын чонжо, Сандалыкын вийже (куатше) деке лишемын шогат; вес могырым юзо да врачвлак шке пашашт дене калыкым да шкеныштым Сандалык деч ойырат, айдемылан полшымаште Сандалыклан пулаштарат, айдемылан полшымо иктаж-кунар жап гыч локтымашке (пужымашке) савырнен кертеш. Тиде сай але уда? Тидым Юмо гына пала. Тидым умылашлан таастараш клеш: ме шкежат кумалын языкнам касарена, Ош Кугу Юмын тукымыжым (наказанийжым) корадена.
Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) радамжым шуктышо евлакым «шем» юзовлакын вийышт огеш сее. Тыгай евлак ваштареш «шем» юзовлак шижде-вучыде-шоныде ыштыме годым гына эгекым кондат.
Религий — тиде Юмылан шанымаш дене ылыжын, птынь тня мбак ончалмаш. Юмылан шанымаш — тиде Юмо (Сандалык) дене кылдалтмым шижын, тудын кид йымалныже улмылан таум каласымаш. Юмылан шанышевлак Юмын ужашыжым, Юмын Рд Чонжым гына Юмо манын умыленыт. Эртыше курымлаште Кечым Юмылан шотленыт, Кечылан кумалыныт. Ош Кугу Юмо олмеш, ужашыжлан але моло трл вийлан шанымаш да нуным Ош Кугу Юмо олмеш шотлымаш айдемылан, Юмын моло ужашыжлан да Юмылан эгекым шоныде-вучыде кондат.
Ош Кугу Юмым йратыме годым тудын ужашыжлан (чодыралан, южлан, мландылан, шдырлан да т.м.) эгекым кондаш огеш лий; эгекым кондет гын, Ош Кугу Юмым йратем, манаш огеш лий.
Ош Кугу Юмылан шанымаш, тудым йратен аклымаш, Ош Кугу Юмо деч лдмаш айдемын ялт икшывыла ача-авам шижмаш дене иктак лиеш.
Ош Кугу Юмо шкенжын ужашыж гыч айдемым, тудын капшым да чонжым ыштен. Айдемевлак — Ош Кугу Юмын чонан (ушакылан) ужшыжевлак — Ош Кугу Юмым йратыде, тудлан шаныде огыт керт (огыт шане да огыт йрате гын, языкан лийыт, минералыш савырнат). Южо е Ош Кугу Юмо деч ккш лияш, Ош Кугу Юмым шке кид йымакше налаш тча. Тидын годымак Ош Кугу Юмын торжалыкшым, языкан еым ткен кертмыжым айдеме пала, сандене мланде мбалне калык Ош Кугу Юмо деч лдеш.
Ош Кугу Юмо пенгыде (торжа) лийшаш. Тидым умылышашлан теве мом ончыктена. Мутлан, иктаж-кн (айдемын) кид парняже пуалын, шяш талын. Тыгай е ондак эмвлакым кучылтеш. Эм огеш полшо гын, тудын пуалше парняжым пчкынак кудалтат. Ош Кугу Юмат шкенжын ужашыжым паремдаш тча. Тудо намысаным, пояш тчышым, Ош Кугу Юмо деч ккш лияш шонышыжымат паремдаш тча. Тыгай пашаште поро, ушан евлакат полшат. Паремден шукташ ок лий гын, Ош Кугу Юмо тка: кукшо да шужен ийым, мланде чытырнымашым, вд ташлымаш да, серже гыч лектын, ял ден пасувлакым авырымашым, трл черым (СПИД, наркоманий, арака ймаш да т.м.) колта. Калыкын илышыштыже пудыранымаш, сй, языкан еын шагалеммыже, шар (планета) да шдырвлакын ваш-ваш ткнылмышт, шдыр тнян (галактикын) туртын я шарлен, каварымашке (катастрофыш) шумыжо — чыла Ош Кугу Юмын тукымыжлан кра лиеш.
Ош Кугу Юмо икте гына, мучашыже тудын уке, нигушкат языканвлакым луктын кудалтен огеш керт, садлан языканвлакым моло тсыш (сыныш) савыра, весемда. Весемдымеке, нуно мотор, поро лийыт манын, Ош Кугу Юмо шана. Ош Кугу Юмын (Сандалыкын) ужашыжын, тыгак айдемын, шке вийышт дене кушкаш, шкеныштым шке саемдаш, Ош Кугу Юмын (Сандалыкын) йлажым шукташ йнышт уло. Тиде йн дене нуно огыт пайдалане гын, айдеме сын дене але шке сынышт дене илашат йнышт уке, садлан тыгай ужашвлакым Ош Кугу Юмо вашталтылеш.
Мландывалсе калык теологий манме наукын южо мутшылан шана гын, тиде шонен але шоныде Ош Кугу Юмын (Сандалыкын) радамжым пудыртымаш лиеш. Сандалыкым, пртсым (уло илышым) — чылажымат — Ош Кугу Юмо айдемылан ыштен, илышын талтышыже уло, манын теологий ончыкта. «Ондак мут лийын, мут лийын Юмо»,— туныкта теологий. Наукат тнян талтышыжат, мучашыжат уло манеш. Тыгай умылымаш Юмат, чонат уке манмым ончыкта (пегыдемда). Сандене калык тачысе кече дене гына илаш шона, калыкын пешат чот пойымыжо шуэш, Сандалыкым (Ош Кугу Юмым) чот вийытла (эксплуатироватла).
Чынак, койшо шдырвлак шаланен чоештат, нуно пешат Кугу пудешталтмаш деч вара шочыныт. Тиде жапыштак вес шдыр тня (галактик) але шдыр тнявлак (мегагалактик) гыч шдырвлак шаланен чоештылмыла огыт кой. А эше вес мегагалактикыште але галактикыште шдырвлак ик верыш чумырген шогат. Мыланна койшо, шаланен чоештылше шдырвлак тнян талтышыже уло, манын ойлен огыт керт. Сандалык (Ош Кугу Юмо) шдырвлакын чумыргылмышт да шаланылмышт дечат ожно, кугу пудешталтмаш дечат ожно лийын, пудешталтмашат Ош Кугу Юмын ужашыже (явленийже) лиеш.
Ош Кугу Юмо да Ош Кугу Юмылан шанымашым священнослужительвлак дене лугаш ок кл. Священнослужительвлак калыкын сай тшкаже улыт гынат, нунын кокла гыч южыжо йоыленат кертеш, пояш, Ош Кугу Юмым вийылташ тча, вийытлыше да вес эллам индырышевлаклан (кид йымак налаш, кид йымалне кучаш тыршышевлаклан) полша.
Кызытсе наука магий да религий деч ойыртемалтеш. Наука пашаевлак ондак ойлат, пуйто нунын лончылыдымо, палыдыме нимо уке, лийынат огеш керт, маныт. А кунам нуно ожнысек, акрет годсекак улмым (лийын шогышым) йырваш ончыштын, шымленвискален пытарат, мом-гынат пален, умылен налытат, «туге, тиде лийын кертеш», маныт, иктаж-мом пален, умылен налмыштым у «почмылан» шотлат, ты у «почмылан» шкеныштын лмыштым пуат.
Шанчызевлак, наука пашаште улшо(тыршыше)влак чын, вияш чонан огытыл. Властьым кучышо травлакым (бюрократийым) аралат гын веле нунын пашашт аклалтеш, пашаштлан тлалтеш.
Мемнан эран кокымшо тжем ийыштыже пояш, поянлык дене темаш, пайдаланаш гына шонышо обществе лие. Тиде обществын «наукыжат» пойымашым, пайдаланымашым арала. Мутлан, биологий наука айдемылан эгекым ыштыде, Сандалыкым чотрак вийытлаш корным кычалеш. Пале, мландывалне илыше калыклан эгекым ыштыде, Сандалыкым вийытлаш огеш лий: айдеме Сандалыкын ужашыже, Сандалыклан йс гын, айдемыланат йс лиеш. Умылтарашлан теве мом ончыкташ лиеш. Мутлан, айдемын шмж айдемым вийытлаш шона, шм кжгемеш, кугемеш, рда. Айдеме черлана, кола, шмат шеш.
Ия (сотана, шайтан)
Юмо да Юмын ужашыже деч посна Сандалыкыште нимоат уке. Айдемат Юмын ужашыже улеш, пешыжак сай огыл ужашыже. Айдемын кум ккшытан (ужашан) чонжо уло.
Шкенжын ккшытш дене минераллан келшыше айдемын чонжо його, ччкыдын эшеат чотрак тыглаемнеже (простарак лийнеже).
Шкенжын ккшытш дене кушкыллан, янлыклан келшыше айдемын чонжо чолга, но айдемын пояш, сутланаш шонымыжо дене начар кучедалеш.
Шкенжын ккшытш дене Сандалыкын Рд Чонжо деке лишемше айдемын чонжо утыждене пояш да пайдаланаш гына шонышо кап дене кучедалеш. Айдемын тиде — кумшо — чонжо пушкыдо гын, айдеме дек молан толмыжым монда гын, айдеме Сандалыкын йлажым, (законжым) пудырташ талеш; шкенжын пушкыдылыкшым, йолагайлыкшым, языкан улмыжым иян (сотанан, шайтанын) койышланымыжлан кра лийын, манын шона.
Нигуштат, нимогай ият уке. Южгунам иктаж-к йоылыш кончен кертеш, шонен лукмат шинчаш койын кертеш. Адакшым пртс илышым айдеме огеш пале, тиде жапыште палашат огеш кл. Садлан айдеме гай койшым (кончымым) ия манаш огеш лий.
Шке илышыштыже айдеме шуко лудеш гын, чот шона гын, пашам тыршен ышта гын, шкенжын чолгалыкшым чарныде шуара гын, пояш да поянлык дене пайдаланаш шоныде, Ош Кугу Юмо дене кылым кучен, Ош Кугу Юмо деке лишемаш шона гын, нимогай ияланат огеш шане.
Ия начар (уда) айдемын ушыштыжо гына ила. Айдемын осал вийжым, пушкыдылыкшым, языкшым ия манын умылыман. Южыжо иям да Ош Кугу Юмым ик медальын кок могыржо улыт, манын ойлат. Тиде чын огыл: Ош Кугу Юмын могыржо да мучашыже уке.
Сай койыш, сай йла дене илышашлан айдеме мом ыштышаш?
1. Мо тыйын йырет уло — чыла чаманаш да аралаш.
2. Мланде-авам ужалаш-налаш тчым гына огыл, тидын нерген шонымашымат вуйышто кучыман огыл.
3. Кочкышым, вургемым, йолчиемым, вакшышым, айдемын илышыште кучылтмо тулеч моло арвер-згарым утыждене погыман огыл. Мо клешыжат пешак шагал лийшаш, мо улыжым арален кучаш клеш. Наста, окса, поянлык деч, ший-шртнь арвер деч кораман, эмлык згарым (арверым) шагалрак кучыман. Тамакан, аракан, наркотикын клешыжат уке, манын ойлаш да шонаш, нуным шупшаш, йаш да кочкаш огеш кл.
4. Клеш арверым, трл инструментым, йоча модышым кажне е шке ышташ тунемшаш.
5. Пушегым руымо деч ончыч, олмам да пеледышым, трл кочшаш да эмлык шудым крлын налме, тыгак шудым солымо деч ончыч руаш, крлын налаш, солаш лийшашым Юмо деч йодман. Пушеге, емыж, пу, шудо нелеш ынышт нал, манман.
6. Ик пушегым руэн, кок пушентым шындыман.
7. Руымо пушеге могай клешлан руалтын, тудланак кучылтман. Пушегын пундышыжым кчык гына кодыман. Июньышто руымо куэн пушегыж гыч оам, пуым, а укшыжо гыч пуым ыштыман, парчаже гыч выньыкым, штервоштырым ыштыман; лышташыжым эмым ямдылаш кучылтман. Июньышто руымо пистын тж гыч пырням, оам ыштыман; шмж гыч крым, але вдеш шктен, мочылам ямдылыман. Крым нрташ пыштыме вдышт чыла илышевлак колат, пытат, садлан ты сомыллан ик вдым (ерым) гына кучаш клеш. Пистын парчаже гыч вольыклан пукшаш выньыкым ыштыман.
8. Олташлан пуым ямдылыме годым кошкышо пушегым, оргажым, начар пушегым гына погыман.
9. Олыкышто, аланыште, тулеч моло верлаште шудым солымо годым верын-верын (10 метр кумдыкышто 1 метр кумдык чырым) шудым солыде кодыман. Тыге кодымо шудын тушыжо мландыш возешат, шушаш ийлан угычын сай шудым шочыкта. Адакшым тыгай, солыде кодымо верыште лыве-влакын илыме вер лиеш.
10. Туш дене рчыш емыжым погымо годым икмыняр сай, таза емыж пырчыжым пушегешак кодыман. Ты емыж пырче гыч угычын сай емыжан пушеге кушкеш.
11. Пасушто шурным погымек, уто олымжым тыгыдемден да шалатен, пасуэшак кодыман.
12. Терысым ик верышке погыман. Варажьш, пасушко шупшыктен, шалатыман. Терысым коремышке да эерышке кышкет гын, язык лиеш.
13. Машина, имне дене коштмо корнышто, изи корнышто порын, нуным пужыде да шарыде коштман, шурно да шудо пасушто корным ыштен, тошкыман огыл. Пасулаште, олыклаште, чодыраште тулым трл вере олтен, тулотым ышташ огеш кл.
14. Пчкын налме пеледышым плеклымаш — язык. Плеклан пеледышым шындыме атыж денак пуыман.
15. Кайыквлаклан илашышт верым ыштыман, телым нуным пукшыман.
16. Эер, памаш, ервлакым арун кучыман, южым да мландым локтылде, амыртыде аралыман.
17. Шого коча-кувава да ача-ававлакым аклаш, аралаш. Сандалыклан (Ош Кугу Юмылан) эгекым огыт ыште гын, шоговлаклан полшыман. Ушан шоговлакын да поро туныктышовлакын мутыштым колыштман.
18. Ччкыдын Ош Кугу Юмо деч каашым йодман, Ош Кугу Юмылан кумалман. Юмын йлажым (законжым) шуктышашлан мутым пуаш, пуымо мутым илышыште шуктыман.
19. Изивлакым, дыр-эргевлакым порын ончен кушташ да туныкташ полшыман. Сандалыкым йраташ нуным шмандыман.
20. Колышо еын шгаржым шуко ийышкен чытыше пече дене печаш огыл. Шгарым чеверландарен, чапк(памятник)влакым ышташ огеш кл. Тыге птынь мланде илен-толын колышовлакын чапкшт дене темеш. Колышовлакым шоналташ, шарналташ, нунын тсыштым (сыныштым) вуйышто кучаш, сай койышыштым шмышто ашнаш да аралаш клеш, садлан чапк огешат кл. Шгарыш пеледышын тушыжым дыман, пчкеден пышташ ок кл (пеледышым пчкедымаш да колышо йымак кышкымаш — язык).
Кузе Ош Кугу Юмылан кумалман, кузе Ош Кугу Юмын ужашыжевлак дене ойласыман
Айдеме Ош Кугу Юмо дене ойласа гын, айдемын чонжо пегыдемеш, вияеш. Юмо дене ойласыме годым аралаш, полшаш, пртсын поянлыкше дене пайдаланаш айдеме Ош Кугу Юмо деч йодеш. Ош Кугу Юмын радамжым илышыште шукташ, утыжым Ош Кугу Юмо (пртс, Сандалык) деч налдымашын Ош Кугу Юмылан мутым пуыман. Полшымылан таум каласыман. Юмо дене ойласымаш чоклымо мут (молитва) маналтеш.
Тул, вд, юж, мланде Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) ужашыже улыт. Нунын деч посна айдеме илен огеш керт, сандене нунын чонышт дене айдеме ойласа, полшаш йодеш.
Кече — виян тул. Айдемын илышыштыже Кече кугу верым налеш. Эн ожно Кечым айдемевлак Юмылан шотленыт. Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) ужашыже дене айдемын ойласымыже чоклымо (кумалме) деч шагал ойыртемалтеш. Тыге гынат Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) ужашыже дене айдемын ойласымыжым чоклымаш манаш огеш лий. Нуно икгай улыт манына гын, ик айдемын вес айдеме деч йодмыжымат чоклымаш манаш клеш. Тунам айдеме ден Ош Кугу Юмо икгай манаш клеш, а тыге манме, мутат уке, моткоч кугу йоылыш, тыгай йоылышым кажне умылен кертеш (умылышаш).
Ош Кугу Юмылан кумалме годым, чоклымо годым айдемын шонымашыже да ойлымыжо иктр лийшаш (кумалме годым, Ош Кугу Юмо дене ойлымо годым весым шонаш огеш кл, чоклымо мут шоныш гына лийшаш). Чоклымо мутышто трлыш, чактарыше мут лийшаш огыл. Мутлан, «ит кондо», «ит пу», «ынже нал» да т.м. Тазалыкым йодмаш йодмашак гына лийшаш. «Черым ит кондо» манын йодмаш шдым семын шокта. Тыге йодмаш Ош Кугу Юмым кемыта, тыгак Ош Кугу Юмын порылыкшылан шан укем ончыкта. Адакше, языкан айдемылан Ош Кугу Юмо черым колташ шонен гын, тиде айдеме языкан пашажым шуаш огеш шоно гын, «Черым ит кондо» мут Ош Кугу Юмын пашажым луга, айдемын Ош Кугу Юмо дечын ккшырак (кугурак) лияш шонымыжым ончыкта.
«Ош Кугу Юмо» да «Сандалык» мутлам чарныде ойлыман огыл, пеш шуэн, клеш верыште кчыкын да раш каласыман (Ош Кугу Юмо дене ойласымаште кчык, умылаш лийшаш ой да мут лийшаш).
Илышыште тыгыде йсылыкым айдеме шке вийже денак сеен кертеш. Тыгай годым Ош Кугу Юмо деч полышым йодмо огеш кл.
Илышыште кугу эгек, йсылык лиеш: кукшо, шужен ий, неле чер, тулеч молат. Тыгай йсылыквлакым Ош Кугу Юмын полшымыж дене гына сеаш лиеш, шуко, тшка калыкын йодмыжо гына кавыл лиеш. Шуко калыкын тшкан кумалмаштыже айдемевлакын чонышт ушнен, ик кугу чон гай лиеш, кажне кумалшынат чонжо пегыдемеш. Садлан арнягечын еш дене погынен, пырля кумалаш клеш. Шкет кумалше эрдене (Кече лекме годым), кастене (Кече возалме деч ончыч) чоклымашым эртарышаш. Эр чоклымаште йодмаш да мутым пуымаш лийшаш. Кас чоклымаште таум каласымаш лийшаш. Кумалше е пуымо мутшым, Ош Кугу Юмын радамжым илышыште шуктен шогышаш.
Чоклымо мутвлак тыгайрак лийшаш улыт
1. Эрдене чоклымаш:
Поро Ош Кугу Юмо, пеш кугу тау сай-тыныс мален кынелмылан.
Ончыкыжат полшо мылам, ешемлан, родошамычемлан яндар ушакыл дене, поро шоныш дене, поро кумыл дене илаш.
Ош Кугу Юмо, мыйым (ача-авамым, коча-ковамым, пелашемым, йочанавлакым — лмышт дене каласыман) йоылыш деч утаре, шем шлыш деч сакле, осал вий деч арале.
Ош Кугу Юмо, пошкудемым, марий калыкемым, тнямбал калыкым йоылыш деч утаре, шем шлыш деч сакле, осал вий деч арале.
Ош Кугу Юмо, полшо пошкудемлан, марий калыкемлан, тнямбал калыклан яндар ушакыл дене, поро шоныш дене, поро кумыл дене илаш.
Ош Кугу Юмо, илыш корнышто корнан ыште, тунеммаште, пашаште эре уло кумыл дене тыршаш ылыжтаре, порым шонен, порын талме поро сомылым куштылгын ворадараш йным ыште.
Ош Кугу Юмо, мылам тый дечет кч кутышат сита, утыжо тый денет кодшо, кн уке, тудлан лийже.
Поро Ош Кугу Юмо, мыят родошамычвлакат йлатым трыс шукташак тыршена, ойлымо оем пореш колто, йлатым, пуымо мутем шукташ полшо.
2. Кас чоклымаш:
Поро Ош Кугу Юмо, пеш кугу тау, таче тичмаш кечым пуышыч, сомыллан полшышыч, кече мучко сай кондыштарышыч, пеш кугу тау.
Ош Кугу Юмо, шоналтыме шонышыштем, пелештыме мутыштем, ыштыме пашаштем йоылыш лиймемлан савырым ыште, пореш колто. Полшо ончыкыжо сай-поро шоныш дене, лыжга-яндар шлыш дене илаш, поро водым эртараш, сай-тыныс возын канаш, капем-кылем куштылемдаш полшо.
3. Кочмо деч ончыч чоклымаш:
Поро Ош Кугу Юмо, пеш кугу тау, кочкышым пуэт. стембалне кочмо кочкышнам перкан ыште.
4. Кочмо деч вара чоклымаш:
Поро Ош Кугу Юмо, мемнам пукшыметлан пеш кугу тау. Кочна, йна, ончыкыжат кочкышнам перкан ыште.
5. Икшывевлак верч чоклымаш:
Поро Ош Кугу Юмо, мыйын икшывемвлаклан (лмышт дене каласыман), чыла икшывевлаклан тазалыкым да ушым пу, чонышт яндар, шыма, вияш лийже, кугуракым жаплен, изиракым йратен кушкышт, ушыштышт ача-авам, коча-куваваштым, родо-шочшовлакым кучен илышт.
6. Калык верч чоклымаш:
Поро Ош Кугу Юмо, калыкемын чонжым нлт, виянде, чумыро. Пырля погынен, ушнен, икте-весылан полшен, ваш-ваш йратен, вычыл-вычыл илаш туныкто.
7. Мланде водыж, Мланде-ава дене кутырымаш:
Мланде водыж, Мланде-ава, шке игетвлакым таза-эсен ончен кушто, порын ашне. Ончылнет осал, йоылыш лиймемлан саварым ыште, пореш колто. Пукшо, йкто, таза-эсен илаш полшо. Еш дене, пошкудо дене, родо-шочшо дене, марий калык дене, тня калык дене сай-порын илаш полшо.
8. Тул (Кече, волгенче) водыж дене кутырымаш:
Тул (Кече, волгенче) водыж, тул-ава, тнялан, чыла чонанлан волгыдетым, шокшетым плекле, мландынам, пртснам, суртнам ырыкте, арале. Шикшет кужу, йылмет пс, арале шем осал шлыш деч. Йоылыш ыштымемым, йоылыш ойлымемым, шонен шуктыде осалым ыштымемым Ош Кугу Юмылан умылтарен пу, савырым ыштыже, пореш колтыжо.
9. Вд (теыз, эер) водыж дене кутырымаш:
Вд водыж, вд-ава, шонен я шоныде йоылыш лиймемлан савырым ыште, пореш колто.
Вд водыж, вд-ава, плекем (лмжо) нал, шер теммеш йаш (йштылаш) эрыкым пу, колым кучаш полшо.
Вд водыж, вд-ава, леве йрым колто, кушкылым йкт, куандаре.
10. Юж водыж, юж-ава дене кутырымаш:
Юж водыж, юж-ава, шлалтыме шлышнам куштылемде, лай мардежет дене капнам-кылнам ниялтен шымате.
Юж водыж, юж-ава, шурным пуалташ полшо.
Юж водыж, юж-ава, солен пыштыме шудым кошташ полшо.
11. Сурт кугыза-кува дене ойласымаш:
Сурт кугыза-кува, таче тыланда кочкаш-йаш шындем, аралыза осал шлыш деч сурт кргым. Таза-эсен илаш полшыза.
12. Монча кува-кугыза дене ойласымаш:
Монча кугыза-кува, шокшым пуэм, выньыкым лывыжтем, лкаш вдым кодем, мушкылтса, пурыза, мончам осал шлыш деч аралыза.
ЭрВел С.Семен (Новиков)
ЭрВел С.Семён (Новиков Семён Сергеевич) 1946 ийыште Пошкырт кундемыште Мишкан районысо Тымбай ялеш шочын. 60-ийлаште п олаште финанс техникумышто тунемын, Совет Армий радамыште служитлен, 70-ше ийлаште Всесоюзный финанс да экономика институтышто шинчымашым пойдарен. Ятыр ий бухгалтер, ревизор да экономистлан ыштен. Кызыт «ФинВест-Аудит» ООО-м вуйлата, аудитор сомылым шукта.
Тудын шымлыме пашажевлак ынде 20 утла ий трл савыктышлаште («Хозяйство и право», «Бухгалтерский учёт», «Аудитор. Экономика и управление», «Аудит и налогообложение», «Финансовая Россия» да молат) лектын шогат.
ЭрВел С.Семён «Космическая философия и космополитическая экономия» (кчык курс) книган авторжо. «Сандалык — Ош Кугу Юмо» серыш лач ты книга негызеш шочын.
© С.С.Новиков
CАНДАЛЫК - ОШ КУГУ ЮМО
КОСМОС - ВЕЛИКИЙ СВЕТЛЫЙ БОГ
Редактор Ю.Байгуза
Компьютерная верстка А.Соловьёвой
Корректор Ю.Соловьёв
Формат 60 х 84/16. Гарнитура тип таймс ЕТ.
Печать офсетная. Бумага офсетная.
Заказ 89. Тираж 5000.
«Марий Эл учитель» Рег.№М0011
Отпечатано в минитипографии «Луч».
424031, г.Йошкар-Ола, пер.Первомайский, д. 12
Космос манме мутым мланде йыр космосысе корабльвлак чоештылме вер манын шонаш огеш кл. Me, айдемевлак, шкежат Космосын ужашыже улына.
Тняште мо уло гын, чылажат — Космос, тидым марий-влак Сандалык маныт. Вес семынже Космосым (Сандалыкым) Ош Кугу Юмо манаш клеш.
Тиде книгам лудмо годым ушышто теве могай шонышым кучыман: Ош Кугу Юмо айдеме деч посна огеш иле, Ош Кугу Юмыш айдемат ужаш семын пура.
Айдеме Ош Кугу Юмылан кумалмыже (чоклымыжо) годым шкаланжат кумалеш, шкенжын чонжо дене ойласа. Тыгай жапыште айдемын чонжо лыплана, вияеш. Тудын черже чакна, капшат пегыдемеш. Вес мут дене каласаш гын, кумалме годым айдемылан шкеже да Сандалык (Ош Кугу Юмын) вес ужашыжевлак полшат.
Сандалыкын ужашыжевлакын границышт (талтыш да мучашышт) уке. Мутлан, пушегым ончена: вож, кугу т (рд), воштыр, лышташ, вд, юж, трл минералвлак да т.м. — пушегын ужашыже улыт. Нуно икте-весышке шижде савырнат да икте-весышт деч палынак ойыртемалтыт, манын ойлаш огеш лий. Вож кугу тыш савырныме верым (точкым) иктат раш ончыктен огеш керт. Тыгеракын, ик ужаш весышке шинчалан койде кусна, тыгодымак ужаш ден ужашым крлаш лийдыме кыл ушен шога. Лач тыгаяк вашкыл Сандалыкын моло ужашыже-влак коклаштат уло да лийшаш.
Сандалык – Ош Кугу Юмо
Йочавлак йырваш шолшо илышым, пртсым кертмышт, моштымышт семын шымлат, чылажымат палаш, умылаш тчат.
Кечывал кечын вуй мбалне, каваште, мландым да моло чонаным ырыктыше, волгалтарыше Кечым нуно ужыт, Ояр тымык йдым пешак мндырн волгалтше шдырвлакым, йыргешке я сорла Тылзым нуно ужыт. Чоештыше кртньыкайык да келикоптырвлакат каваште ччкыдын койыт. Шуко трл кайыквлак, лыве да тулеч моло шулдыранвлак чарныде чоештылыт. Йрым кондышо пылжат, волгенче да кдырчыжат жапын-жапын каваште озаланат.
Мландывалне курыквлакым, теыз, эер да ервлакым ужына.
Трл пушеган чодыражат, шудо олыкшат, шурно пасужат, сурт вольыкшат кажне кечын шинчалан пернат. Янлыквлак, копшаге, шыта, выра да тулеч молыжат йырыштынак илат. Айдемын вийже дене чоымо кугу деч кугу прт, полат, завод, фабрике да тулеч молат койыт.
Йкым, волгыдым да пычкемышым, шокшым да йштым, нелытым айдеме изинекак шижаш, палаш талеш. Кажне айдеме, изи але кугу, шкенжын капшым, чонжым, йырым-йырысе илышым, моло айдемым да чонаным, кушкылым шижын ила. Койышыжым ужеш, йк-йаным колыштеш. Изи йочан вес еын чонжым шижмашыже аваж помышышто улмыж годымак рашемеш. Воктене ава улмо годым йоча огеш лд, чонжо лыплана. Тыге йоча поро да йратыше аван чонжым шижеш.
Чоным ушакыл (вуй уш), шонымаш манашат лиеш. Икманаш, чон шижмашым да ушакылым имне таганын кок мучашыже дене, але ик медальынак кок могыржо дене таастараш лиеш.
Эртен кодшо илышым шымлен, шуко оайым рашемдаш лиеш.
Мутлан, сурт оза шкенжын вольыкшым шшкылаш ямдылалтеш. Тудын кумылжым, мо шонымыжым шушкылаш ямдылыме вольык шижеш. Ссна, ушкал але шорык шшкылалтшашыштым ончылгоч шижыт, шогымо верышт гыч лекмыштат ок шу, чонышт дене йсланен шортыт (шинчашт вдыжга), шылаш тчат. Тугеже айдемын чонжым вольыкын чонжо шижеш, нуно мо лийшашым ваш-ваш увертарат, манаш лиеш.
Весе. Айдеме писке да товарым кучен, руэн смыраш шонен, пушеге деке лишемеш гын, пушеге (тудын чонжо) вургыжаш талеш (айдемын мо шонымыжым пушеге шижеш). Тидым лмын ыштыме згар (прибор) дене палаш лиеш.
Пртсышт, илышыште ужаш да шижаш лийдымыжат шуко уло. А южо годым кончыдымыжо шижалтеш гына. Мутлан, узьмак да тымык. Южгунам ужаш, колышташ, шижаш лийдыме нерген айдеме огешат шоналте (вес семынже, улыжлан уло, но тудын улыжым айдеме огешат пале).
Йыр пртсым, илышым, чыла-чыла, мом ме ужына, колына, шижына (южыжым лмын ыштыме згар дене пален налына), эсогыл тачысе кечылан пален шуктыдымыжымат — мо гына уло, чылажымат иквереш Санадлык але Ош Кугу Юмо манын умылыман.
Сандалык ожнат лийын, кызытат уло, ончыкыжат лиеш. Сандалык нигушкат огеш йом, чарныде вашталт шога. Йршын уке гыч нимоат огеш ышталт, а улыжо нигушкат огеш йом, тусыжо (сынже) гына вашталтеш. Мутлан, ньоган (изи рвезын) модышыжо йомын, тудо садак кушто-гынат, уждымо верыште кия, ме тудым жаплан гына (кызытеш) огына уж; когаш пуым олтымо годым, йлыш пу ломыжышко, шокшышко, волгыдышко савырна. Шого пушеге йрлешат, шйын, мландышке савырна. Але пушегын я моло кушкылын кичкыже мландышке камвозешат, нерештын, ылыжеш — пушегышке, моло кушкылышко савырна; атыланымыж, кушмыж годым кече волгыдым, шокшым, вдым пога. Теыз, ер, эер вд ырен, парыш (вдыжгыш) савырна, кшк нлталтын, пылышке погына да йр, лм лийын, мланде мбаке йога. Йр, лум вдш уэшын теызыш, ерыш, эерыш ушна. Вес планетыш (шарыш) але шдырыш корабль кая гын, мландыште шагалемеш, а тушто шукемеш, а чумыр ончалмаште Сандалык огешат изем, огешат кугем, тугаяк кодеш. Икманаш, Сандалыкыште нимо ок йом, мо улыжо шке тсшым, сынжым, вержым гына вашталтылеш.
Мом гына ме ужына, колына але шижына — чыла тиде Сандалыкын ужашыже лиеш (улеш).
Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) т рд законжо (йлаже)
Олан уремжым ончен, автомобильвлакын коштмыштым шымлена. Нунылан «Корнышто коштмо шот (правил)» уло. Светофорышто ужар тул чкталтме годым гына ончыко кайыман, йошкар тул йлымо годым чарныман. Виктарыше шофёр-влак тиде шотым огыт шукто гын, автомобиль-влак чарныде ткнылын, пудыргат я шаланат ыле, айдемевлакат эмганат я колат ыле.
Чумыр Сандалыкым ончен, Сандалыкын ужашыжевлакын тарванылме шотым шымлен кертына. Каваште шдырвлак чолгыжыт, Кече йыр шар(планета)влак прдыт. Нуно палемдыме, раш корным кучат. Шкеныштын корнышт деч кораыт гын, пеш кугу туткарвлак лиедат ыле: шар да шдырвлак чарныде ткнылыт да шаланат ыле, янлыквлак икте-весыштым чарныде пуштедат ыле, кушкылвлак икте-весыштлан атыланаш эрыкым огыт пу ыле.
Сандалыкын ужашлаже чарныде, крылтде тарванылыт, вашталтыт, весемыт. Каваште шдырвлак чоештылыт; южат, тарванылын, мардежышке савырна; эерласе вдат йогенак йога; пушеге да моло ужар кушкылат кушкеш, кугемеш, вара кошка. Айдемат шочеш, кушкеш, кола. Тыгай вашталтмаш (алшмашталтмаш) Сандалыкын Т, Рд йлаже (законжо), але — Ош Кугу Юмын палемдыме радам (порядок) шукталт толмылан кра лиеш.
Сандалыкын ужашыжевлак ваш-ваш кылдалтыныт, икте-весе деч посна илен огыт керт. Мутлан, Мланде шарыште вд, юж, рок, кушкыл огыт лий гын, айдемевлакат илен огыт керт ыле; Мланде йыр прдш Тылзе огеш лий гын, Мландыште игече (климат) вес трл лиеш ыле; Кече огеш лий гын, Мландыште шокшат, волгыдат огеш лий, пртс, уло чонан, тыгак айдемевлакат пытат ыле. Санденак Сандалыкын ужашыжевлак Сандалыкын Т, Рд Йлам (Законым) шуктен, ваш-ваш келшен, икте-весылан полшен, икте-весым чаманен, шкеныштым саемден, уэмден илышаш, шкеныштым Сандалыкын ойыраш лийдыме ужашыж семын ужшаш улыт. Посна ужашвлак шкеныштым Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) ужашыжлан шотлен гына Т, Рд Йлам (Законым) кучен (шуктен) кертыт.
Айдеме — Сандалыкын ужашыже. Айдеме шкежат трл ужаш гыч тзалтын — кид, йол, вуй, шм, вр, чон... гыч. Нине ужашвлак икте-весышт дене вашпижын, кредалыт гын, айдеме айдемат ок лий, иленат огеш керт ыле. Сандалыкын ужашыжевлак икте-весыштлан пулаштараш талыт гын, Сандалык огеш пыте (ок йом), лач илыш твыт вес трл (йс, уда) лиеш ыле. Мутлан, ешыште ваш-ваш вурседалмаш, кредалмаш нигунам порыш огеш шукто.
Тиде жапыштак Салыкын ужашыжевлак шке илыш-шлышышт верч могай-гынат йн дене ваш-ваш кучедалын илат, но утыждене кырку (шыде, осал) койышым, поснак чолга ушанвлак ончылно, ончыктышаш огытыл, тыгодымак тыгай кучедалмашлан (кредалмашлан) могай-гынат мучаш, чарак лийшаш. Мутлан, сут янлыквлак моло чонаным кочкыт, но нуно эн ондак начар да туйо, його, але — Сандалык йлам шуктен кертдьше я шукташ рканышевлакым пытарат. Сут янлыквлак шкеныштын да игыштын шужышо мшкырыштым темаш ситалым гына налыт, а туйо игыштым гын огытат пукшо.
Сандалыкын моло йлаже (законжо)влакымат ончыктыман, нуно тыгай улыт:
— трлымаш да шкем трлымаш;
— шижде, шоныде-вучыде лиймаш (случайность);
— вийым, куатым, жапым аныклымаш;
— пртсым, илышым жаплен, умылен, мо ышталтмылан инанымаш (шанымаш);
— Сандалыкын ужашыжевлак коклаште вашкыл да ваш-ваш келшен тыршымаш;
— чевер чоным, тсым да капым арален, уэмден моштымаш (тзымаш).
Нине йла (закон)влакым Сандалыкын кажне ужашыже эскерен, шуктен толеш гын, нунын вийышт пегыдемеш, шинчымашышт ятырлан ешаралтеш.
Йла (Закон)влакым шуктен толмым Сандалыкын Рд чонжо, але — Сандалыкын Рд Ушакылже эскера.
Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) ойыртем палыже (свойствыжо)
Ош Кугу Юмо лийын, уло, ончыкыжат лиеш манме шонымаш чын улеш. Ош Кугу Юмо кдыратле (пешат кугу), шукат-шуко ужашан; тудын талтышыжат, мучашыжат уке. Ош Кугу Юмо тыштат-туштат, чыла вереат уло. Ош Кугу Юмым айдеме ужын але тичмашнек авалтен ончалын огеш керт, тудын пычырик ужашыжым гына ужеш. Ош Кугу Юмо кап-кыл, сын, кугыт дене айдеме гай огыл, огеш лий да лиймыжат огеш шу. Ош Кугу Юмо айдеме гай лиеш гын, кавасе шдыр да шар (планета)влак пытат (туртын, пенгыдат-пенгыде чумыркаш (сфе-рыш) савырнат), огыт лий ыле. Ош Кугу Юмылан айдеме сынан, айдеме кугыт лияш клешыжат уке, молан манаш гын, Ош Кугу Юмо айдеме гай лиеш гын, айдемевлак колат ыле — миллиард шдырвлак да миллиард айдемевлак ик айдеме кугыт Ош Кугу Юмыш пурен огыт сее.
Ош Кугу Юмо шкенжын ужашыжым гына айдеме сын дене айдеме деке колтен кертеш.
Сандалыкын шкенжын, тудын Рд Чонжын талтышыжат, мучашыжат уке. Сандалыкын ужашыжевлакын талтышыштат, мучашыштат уло. Мутлан, ик шдыр шочеш, ила, шонгемеш да пыта, ты шдырын пытымыж годым вес шдыр шочеш веле, а моло, шукат-шуко шдырвлак гын тыгодым илат. Чумыр ончалмаште шдырвлак эреак улыт. Тыгай сретым айдемын, пушегын, янлыкын, шар(планета)влакын илышыштат ужына.
Ош Кугу Юмо пешак поро, шкенжын ужашыжевлакланат порым гына ышташ шда. Садланак марий калык южгунам Поро Ош Кугу Юмо манеш. Ош Кугу Юмын порылыкшо теве кушечын коеш: Сандалыкын Йлажым (Ош Кугу Юмын Радамжым) пудыртымо корнышко логалше айдеме «Ок йр» манмым эреак шижеш.
Ош тняште шнуй (святой) айдемевлак шочыт. Нуно пеш шагал улыт, Ош Кугу Юмо куштымо почеш калыкым порын илаш туныктат.
Айдеме тшка «Ок йр» манмым огеш умыло, туныктен ойлымым огеш колышт, осал пашам ыштылмыжым ок чарне гын, Ош Кугу Юмо вес семын шижтара (тка): черым, кукшо да шужен ийым, ттан мардежым, мланде чытырнымашым, тулеч моло эгекым конда. Тидат ок полшо гын, айдемевлак тукымым — шке йоылышыштым, титакыштым — огыт умыло гын, Ош Кугу Юмо деч эшеат кугу эгек толеш: сулыкан айдемевлак икте-весыштым пуштедаш, пытараш талыт, сй почеш сй (cap) тарвана, шдыр да шарвлак икте-весышт деке лишемыт, ткнылыт, шарлат я туртыт. Тыге Сандалык илыш шолдырген молемеш, Юмын радам пужла.
Ош Кугу Юмо поро ок лий гын, шкенжын ужашыжевлакым туныктыде, шижтарыдеак сулыкым касараш тарата гын, Сандалык (Ош Кугу Юмо) туртын, шдыр тням (галактикым) эсогыл ччалтыш марте иземден кертеш ыле. Тунам Сандалыкшат крылтде пудештылше шдыр тшкам да тул орам гына ушештара ыле. Тыге лиеш гын, Сандалыкын ужашыжевлак шкеныштым саемден, уэмден огыт керт ыле, Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) Рд Йлаже (Законжо) огеш шукталт ыле.
Ош Кугу Юмо клынак терген, шекланен-эскерен шога. Шкенжын ужашыже, шочшыжовлакым Тудо пенгыдын кучышаш. Южгунам йлам (радамым) пужышо ужашвлакын сыныштым вашталта, шкеныштым шке саемдаш да уэмдашлан йным ышта, трланаш жапым пуа.
Ош Кугу Юмо чыла ыштен кертеш. Тудо эн виян, эн ушан, сандене нигат, нимоат Ош Кугу Юмо деч виянрак да ушанрак лийын ок сее. Ош Кугу Юмын ужашыжевлакынат ушышт да вийышт уло. Но адак гынат ужашвлакын ушыштат, вийыштат Ош Кугу Юмо вийын, ушын ужашыже гына улыт, тидланак посна ужашвлак уш (шинчымаш) денат, вий денат Ош Кугу Юмо деч ятырлан начар улыт. Сандалыкын Рд Чонжо ушанат-ушан, виянат-виян, но Рд Чон Ош Кугу Юмын ужашыже гына лиеш, сандене Рд Чонат Ош Кугу Юмо деч ушанрак да виянрак лийын ок керт.
Ош Кугу Юмо чыла шижеш, ужеш, колеш, пала. Кажне айдемын шонымашыже (мо шоналтымыже) Ош Кугу Юмо деке да Тудын ужашыжевлак деке тыманмеш шуэш. Мутлан, айдеме осал, шакше пашам (сулыкым) ышташ шона, а илышыште тидым (мо шонымыжым) огеш шукто. Тыгай айдемым Ош Кугу Юмо огеш тко, чаманен, титакшым кудалта.
Илышыште айдеме сулыкым ышта, но вараже кына да тетла сулыкыш ок пуро гын, Ош Кугу Юмо тудлан тидын нерген шижтара гына. Сулыкыш пурышо айдеме шке сулыкшым касараш, уда пашажым трлаташ огеш тырше гын, кунам-гынат кугу туткарыш (эгекыш) логалеш. Касарыдыме сулык икшыве, уныка деке куснен кертеш, тыгай годым икшыве я уныка пужла, локтылалтеш, икманаш, ик айдемын осал, шакше пашажлан уло родо-тукымжо, шочшыжовлак мутым кучат. Садлан языкан пашам ышташ огеш кл, «Мый икшывемлан, уныкамлан шкемын языкан пашам дене порым ыштем», манын кутыраш огеш кл, «Мый йсын илышым, йочамвлаклан поянлыкым кодем, нунын пашашт да илышышт куштылго лийже», манын ойлымо (шонымо) пешак порыш ок шукто: йочавлак йоылыш, титак корныш лупшалт кертыт — эшеат чот пояш шонен, вес айдемым, Ош Кугу Юмым шыгыремдат, а вес айдеме, Ош Кугу Юмо кшеш поен, утларак кугу сулыкыш пурат.
Ош Кугу Юмо яндарат-яндар, ару. Садланак марий калык тудым Ош Кугу Юмо манеш. Ош Кугу Юмылан лавыра огеш келше, садланак айдемевлак яндар лийшаш, шкеныштым арун кучышаш улыт. Кумалме годым гын поснак яндар да ару лияш клеш.
Ош Кугу Юмо деч посна иктат — нимоат, нигат — уке, сандене Тудо шкенжын кргышкыж, ужашыжевлак мбак онча, чыла ужеш. Ош Кугу Юмын ужашыжевлак шке кргышкышт ончен кертыт да ончышаш улыт. Айдемевлак шке кргышкышт шагал ончат, садланак начарым — удам, лавырам, шакшым, клдымашым, — шке языкыштым шагал годым ужыт але йршынат огыт уж.
Ойлат: «Ош Кугу Юмо нигунамат огеш вашталт». Ик могырым чынжымак тыге: Ош Кугу Юмо — чон да куат (энергий) — эре тугаяк. Тыгак Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) Рд Чонжо огеш вашталт — чон гыч гына шога. Ош Кугу Юмын моло ужашыжевлак (шдыр тня (галактика), кайыккомбо манме шдыр еш, Кече йыр прдш шар (планета)влак, Мландывал илыш да т.м.) чарныде вашталтыт. Вес могырым гын, Ош Кугу Юмо да Рд Чонжо вашталтыт: Рд Чон эре саемеш, Ош Кугу Юмын шуко ужашыжевлак саемаш тыршат, у шдырвлак тшка (система) шочеш, вес тшка пыта. Сандене Ош Кугу Юмо чот саеммашке кая, шкенжын ужашыжевлакым тиде (саемме) корно денак каяш шда. Иктаж-могай изи ужашыже, мутлан, Мланде да айдеме тукым начаремеш гынат, Ош Кугу Юмо начар огеш лий, молан манаш гын Ош Кугу Юмо кдыратле (пешат кугу), а Мланде да айдеме тукым Тудын пычырик ужашыже гына улыт. Таастарашлан теве мом ончалына. Айдемын капышкыже, мутлан, осал микроб логалеш. Айдеме дене таастарымаште ты микроб изиат-изи, тудын осаллыкшым эсогыл отат шиж. Ты микробын пужымыж дене айдеме ок локтылалт, ок начарем. Но микробвлак рчен, шарлат гын, айдеме черлана. Тунам гына айдеме эмлалташ талеш. Ош Кугу Юмо гын авалташ лийдыме, кдыратле. Ош Кугу Юмылан айдеме микроб гай веле. Айдемын языкыш пурымыжым Ош Кугу Юмо шижеш, пала, айдемым от трлате гын, аяр моло вереат — вес планетылаш, шдыр тняш, кумдыкеш шарлен кертмымат пала. Санденак, чер деч утлаш манын, Сандалык (Ош Кугу Юмо) шкенжын пычырик, ччалтыш дечат изи ужашыжым — айдеме тукымым да Мландым — эмлаш тырша.
Илымаш, колымаш (илыш дене чеверласымаш), илышын клешлыкше (цельже)
Мланде мбалне мо уло гын, чыла чонан. Ужар кушкыл, янлык, айдемевлак гына илыше улыт манме йоылыш лиеш. Сандалык (Ош Кугу Юмо) шкеже птынек илыше, тудын чондымо ужашыже уке. Кн, шунын, шем рокын, вдын, мардежын, тулеч молынат — чылаштынат чонышт уло, нуно илыше улыт. Нуным чылаштымат минерал манаш лиеш. Тыгай чонанвлакын илышышт эркын эрта. Нуно шкеныштын чоныштым Рд Чон ккшытыш нлталаш начар тыршат. Минерал манме илышевлак икте-весышт коклаште торжалыкым пешыжак огыт ончыкто, тиде жапыштак нуно порылыкышт денат огыт ойыртемалт, осал вий ваштареш шоген, аралалташат нарышт ок сите, садлан южгунам осал вийым колыштын, уда пашамат ыштен кертыт. Минералвлак шкеныштым саемдаш эркаланен (рканен) шогат, нунын сынышт (тсышт) пеш шуэн вашталтеш, сандене мбакышт шуко ончет гын, шинча ноя. Каваште чоештылше ош пылвлак, йогышо эер вд да йлыш тул мбаке гына шинча нойыде ончаш лиеш — нуно чарныде вашталтыт (ийыт, йогат, йлат), чеверлыкштым ончыктат.
Южо минерал шкенжым саемдаш тырша, нунылан Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) Рд Чонжо чоным угычын ешарен пуа (чоныштым пойдара, куатым ешара). Тыгай минерал гыч тыгыде илыше (вирус, бактерий да молат) шочыт.
Пешат чот шкеныштым саемдаш, утларак чолга лияш тыршыше тыгыде илышевлак деч Рд Чон полшымылан кра кушкыл да моло илышевлак шочыт. Нунын чонышт кок ккшытан (ужашан) — минерал сынан (шун, мланде, юж, вд, т.м.) да кушкыл да янлык сынан — лиеш.
Южо кушкыл да янлыкын эшеат чот саеммыже шуэш. Рд Чон нунылан (шке ужашыжым але узьмак гыч) чоным ешарен пуа. Тыге чон айдеме сыным налеш, айдеме илыш дене илаш талеш.
Айдемын кум ккшытан (ужашан) чонжо уло:
— минерал гай,
— кушкыл да янлык гай,
— Рд Чон деке лишемше чон.
Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) йлажым (законжым), радамжым айдеме шуктен илаш, шкенжым саемдаш, илышыжым у ккшытыш нлташ тырша гын, Рд Чон деке (Рд Чон ккшытыш) чакак лишем кертеш.
Юмын ужашыжын — ты ужашын чонжын — чарныде уэммыже, ончыко кайымашыже илыш маналтеш.
Юмын ужашыжын илыш шонышыжо (цельже) — шкенжым саемдымаште. Шкенжым саемден, Юмын ужашыже Сандалыкым (Ош Кугу Юмым) саемда. Сандалыкым (Ош Кугу Юмым) саемден, Юмын ужашыже шкенжымат саемда.
Ешартыш чоным налше, янлык гыч айдемышке савырныше кугешнаш талын. Айдемын кумшо чонжо кок чоным (минераллан, янлыклан келшыше чонвлакым) туныктышаш олмеш Сандалык (Ош Кугу Юмо) деч кшн лияш точа. Айдемын кокымшо чонжо, янлыклан келшен толшыжо, айдемын капшылан намысан (сут) лияш полша. Эшеат шуко деч шуко кочкышым, вургемым, пузгарым, видеотехникым, автомобильым, тулеч моло поянлыкымат ешарен авалташ (тргоч, утыж дене наледаш) толаша. Айдемын кокымшо чонжо поянлыкым эре кугемдаш тыршымыж дене шкенжын т шонымашыжым — шкенжым саемдышаш, Рд Чон деке лишемаш тыршыме нерген монден. Тидлан кумшо ден икымше чонат йоным ыштеныт. Айдемын икымше — минераллан келшен толшо чонжо саемшаш нерген шонымым чарнен. Сандене айдеме ркаланен (мындырланен), йогышко савырнен. Пртсышт айдемын тушманже лиеш ыле гын, його калык колен пыта ыле. Пртсышт калыкын тушманже (пытарен шогышо ир янлыкше) уке. Тидлан крак ий гыч ийын айдеме утларак веле, чотак йогышко савырна, поянлыкым пртс гыч утыр шукырак да шукырак, тргоч налеш. Сандалыкым (Ош Кугу Юмым) айдеме тола. Сандалыкым (Ош Кугу Юмым), тугак тудын ужашыжевлакым пызырыме (вийытлыме) дене айдеме Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) Т Йлажым (Законжым) пудырта. Айдемын йлам тыге пудыртымыжо эгекым конда: СПИД да рак манме чер, наркоманий да арака ймаш шарла.
Айдеме чонын кум ужашлан пайлалтмыже айдемын койышыштыжо палдырна. Ччкыдынак айдеме ик трлын шона, садымак кокымшо трлын ойла, кумшо трлын ышта. Тыгай айдемевлак икте-весыштым чытен огыт керт, ужмышуде илат, Сандалыкым (Ош Кугу Юмым) огыт шотло.
Шке сыныштым йомдарыше евлакын кумшо чонышт Сандалык (Ош Кугу Юмо) деч кшн лиймыже огеш шу гын, нуно (евлак) чарныде пояш тчымым ужыт, шкеныштын начар койышыштым шижыт, но Сандалыкым пызырыше(шыгыремдыше, вийытлыше)влак коклаште илен, илыш-йлам чытен кертдыме лийыт, шотдымо илыш деч шерышт темеш, садлан шкеныштым шке пытараш (пушташ) шонат, але, кредалмашым (сарым) талын, шуко калыкым пуштедат.
Айдемын колымыжо — тиде айдеме капын тыглай, тыгыде ужашлан пайлалтын шаланымыже, трл минералыш савырнымыже лиеш. Айдемын кум ужашан чонжат кумыте пайлалтеш, минералвлак коклаште кыл йомеш, улыжат кум чон икте-весыштым огыт мондо, шарнат. Айдемын капше йомеш (минералыш савырна), а ужашыжевлак илат, ончыкыжым у айдемын шочмашке ушнен, илышышкыже пурен кертыт. У еын илышышкыже сай, поро чон пура гын, у ежат сай, поро лиеш.
Айдемын колымыжо клешан, языкым да йоылышым кудалташ (язык да йоылыш деч утлаш) полша. Айдемын кумшо чонжо колымо деч вара эрнен кертеш, титакан улмыжлан кора тудо йла, тыге язык деч, ойго деч эрна. Колымо деч лдман огыл. Колымо деч ончыч айдеме йоылыш пашажым трлен кодышаш, языкшым касарышаш. Тидын (трлен, касарен шуктыдымо) шотышто гына колымаш лудыкта. Шкенжым шке пуштшо айдеме йоылыш пашажым трлен, языкшым касарен огеш шукто, санденак шкем шке пушташ — пеш кугу язык. Айдеме эшеат кугурак языкым ышташ огыл манын, шкенжым пуштеш гын, языкше изирак лиеш. Айдеме шкенжым саемдышаш (пегыдемдышаш) верч клынак огеш тырше гын, Ош Кугу Юмын сугыньжым, кштымыжым, йодмыжым огеш шукто, шанжым огеш суло гын веле шкенжым шке пуштмашке шуэш.
Ош Кугу Юмо айдемым шочыктен, садлан айдеме Ош кугу Юмын сугыньлымо илыш корным тошкышаш, клеш порылыкым ыштен кодышаш, йс пагытым эртен, чоным пегыдемдышаш.
Чумыр чон да тшка калыкын чонжо
Айдемын кум ккшытан, кум ужашан чонжо иктыже весыже дене чот ма луш кылдалтын, илышым пырля ворадарат. Сандене айдемын кум ккшытан чонжым посна-посна огыт лончыл, а пырля — ик чон манын — умылат, иквереш — ик чоным — шымлат.
Айдемын чоныштыжо минерал чон шукырак лиеш гын, тиде аидемын чумыр чонжо янлыкын чумыр чонжо деке лишемеш.
Айдемын кумшо ужаш чонжо аралалт кодын, саемын, пегыдемын да тыгак кокымшо ужаш чонжым саемда гын, тыгай айдемым шнуй (святой) маныт.
Посна калыкын (еш, пашазе-влак ушем, трл сомылым да илышым пырля ворадараш ушнышо калык) чумыр чонжо уло. Чумыр чон тшкашке пурышо айдемевлакын чоныштым ушен шога. Тшкашке пурышо кажне чоным чумыр чон вуйлалтен огеш керт гынат, изиш ышынрак (шижын-шижде) молемдыкта. Ош Кугу Юмын йлажым шуктен толшо ешым, пашам да илышым пырля ворадараш ушнышо калыкым осал вий лдыкта гын, Рд Чон полышым колта. Рд Чон полшашлан шкенжын ужашыжым але узьмакыште улшо чоным колта. Тунам Рд Чонын колтымо чонжын вийже посна (ушнышо) калыкын чумыр чон вийже дене пырля, иквереш ушнат, тшка (коллективный) чон маналтыт. Тшка чон посна (ушнышо) калыкын чумыр чонжо деч ойыртемалтеш: посна калыкын чумыр чонжо шкенжын кажне ужашыжым вуйлатен огеш керт, а тшка чон чыла ужашымат вуйлата, чумыра. Тшка ваштареш толшо осал талештын, тшкан кажне ужашыжым (членжым) пытараш тча гын, Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) йлажым (законжым) илышышке пуртен толшо тшка шкежат вияеш, тудын ужашыже(членже)влакат чолгаланен, чумырген вияыт. Тшка чонышко пурышо кажне чон шкежат вияеш, тшкан моткоч виян чонжо дене ушна, тушка чоным эшеат вияда.
Тшка чонын вийжым ончыктымаште, мутлан, СССР калыкын тшка чон вийжым фашизм ваштареш кредалме сйышт ужына. СССР калыкын тшка чонжо вес чумыр чоным сеыш. Сйышт сеымаш да экономикым трлатыме деч варажым СССР калыкын тшка чонжо шаланыш. Осал, шучко эгек эртымеке, тшка чон клдымашыш лекте. СССР калыквлак кажне ий еда Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) йлажым (законжым) утларак да утларак пудыртылаш тальыч, тидлан кра калыкын тшка чонжо пырчыш шаланыш. Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) йлажым (законжым) пудыртылмым огыт чарне гын, ончыкыжо ушнышо калыкын чонжо эшеат тыгыдын шалана.
Тыгак вольыкын, янлыкын тшка чонышт уло. Теле жапыште йшт деч аралалташлан вольыкын тшка чонжат иктышке ушна. Мутлан, шорыквлак икте-весышт деке пызнат, пырля ырат. Пире тшкат иквереш ушнен, кугу вольыкымат сеа, тидын годым кугурак (вдышо) пирын вийже да вуйлатымыже гына огыл, а пире тшкан чонжат полша. Кеежым пирым йштат, шужымашат огеш лдыкто, сандене пиревлак иктын-иктын шаланат. А шорыквлакын тшка чонышт кеежымат огеш шалане. Кажне шорыкын чонжо, нунын тшка чонышт эгекым кеежымат шижеш. Шкет кодшо шорыкым янлык вашке пуштын кочкеш. Кт шорыклан янлык пижеш гынат, чылажымак пуштын огеш сее. Тыге шорыквлакын тшка чонышт чумыр кугушто кажне шорыклан аралалташ полша, кажне шорыкын чонжым лыпландара.
Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) чонжо
Сандалыкын Рд Чонжо, Сандалыкын ужашыжевлакын чонышт — птынь Сандалыкын чумыр чонжо маналтеш.
Сандалыкын Чонышкыжо пурышо чонвлак ваш-ваш кылдалтыныт, лыл чонвлак кшылрак чонын, нунышт Рд чонын кид йымалныже улыт. Сандалыкын ужашыжевлакын чонышт Рд Чонын кид йымачынже ик жаплан лектын кертеш. Тыге лекмыштлан нуно туткарыш (азапыш) логалыт.
Сандалыкын Рд Чонжо пеш виян, эн сай, эн ккш, эн чолга, садлан моло чонвлакым чумырен да трлатен кертеш. Языкан чоным минералыш пуртымашым, ик могырым трлатымашлан шотлаш клеш, вес могырым — азаплан.
Птынь Сандалыкын тшка чонжо уке. Сандалык икте гына, тудын дек рдыж гыч эгек толын огеш керт, садлан тшка чон птынь Сандалыклан огеш кл.
Узьмак да тамык
Узьмак — тиде языкде колышо поро айдемын чонжын кчык жаплан чарныме верже.
Колышо еын узьмакыш логалше чонжо Сандалыклан (Ош Кугу Юмылан) эгекым нигунамат ыштен огыл, Мландывалне поянлыкым арален, поянлык дене шагал пайдаланен, калык да пртс верч азапланен, нунылан полшен, Сандалык дене ушнен, иктр илен.
Моло айдемевлакын чоныштым саемдаш узьмак гычын чонвлак колталтыт. Эн сай чон (шкенжым саемдыше айдемын чонжын кумшо ужашыже, тудак чонын кокымшо ужашыжлан полшен, айдемым вольык радам гыч лукшыжо) Рд Чон дене ушна.
Тамык — тиде языкан колышо айдемын чонжын кчык жаплан чарныме верже. Тамыкыште ия (шайтан, сотана) манме уке. Кугу тулышто шолын шинчыше киш подат уке, тул мбалсе шокшо салмат уке. Тамыкышке толшо (логалше) кажне чонын йырже языкан чонвлак улыт, айдемын языкан пашажым ончыктат да шарныктат. Языкан чонын ончылныжо языкан пашаже коеш. Мутлан, эервлакым лавыртыше еын чонжо йыр, яндар вдан эер олмеш, лавырам йоктарыше эервлак лийыт (койыт). Тамыкыште чон йслана, чонлан шыгыр лиеш, вожылмашке шуэш, намысыш пура.
Кугу языкан айдеме мланде мбалне илымыж годымак языкшым сула гын, тудын чонжо тамык гыч кушкылыш але вольыкышко кусна.
Колышо айдемын чонжын кумшо ужашыже эн ондак чоешта. Чонын кумшо ужашыжым айдемым ышташ полшаш Рд Чон колтен улмаш. Варажым ужар кушкыл да вольыклан келшыше ккшытан кокымшо ужашыже чоешта. Айдемын чонжын минераллан (шун, к, ошма, вд, юж да т.м.) келшыше икымше ужашыже огеш чоеште, колышо айдемын капше пелен кодеш, чонын чоештен кайыше ужашыжвлак нерген ушештарымашым, шарнымашым арала.
Магий, религий, наука. Нунын ойыртемышт
Магий — тиде иктаж клан верч але иктаж-могай поcна калык верч Сандалыкын ужашыжын вийжым кучылтмаш.
Мужанче — краза, локтызо, шаман, экстрасенс да тулеч моло уставлак айдемевлакым чер деч утарат, паремдат, пуженат кертыт. Нунак ояр але йран игечым йодын кондат.
Сандалыкын йлажым (законжым) шуктен але шукташ тыршен, калыклан да Сандалыкын трл ужашыжлан полшымаш «ош» магий маналтеш. «Ош» магийым кучылтшовлак Сандалыкын ужашыжевлак деке, тугак птынь Сандалык деке лишыл улыт.
«Шем» магийым кучылтшо евлак, мнгешла, аклан верч калыкым черландарат, нунын илышыштым нелемдат, локтат, тулеч моло йсылыкым айдемылан да Сандалыкын моло ужашыжлан кондат; Сандалык йлам, радамым шуктыдымо евлаклан, нунын шем пашаштлан «шем» юзо(маг)влак ччкыдын полшат. Вес семын каласаш гын, «шем» юзовлак Сандалыкын ик ужашыжын вийжым вес ужашыжын вийже ваштареш кучылтыт. Тиде птынь Сандалык ваштареш шогымым, нунын языкан улмыштым ончыкта. Шуко, кугу языкан евлакын йодмыштым шуктен, «шем» юзовлак шагал языкан евлакым пужат. Мнгешла, «шем» юзовлак шагалрак языкан евлак йодмо почеш шуко языкан евлак ваштареш шогалыт гын, «шем» юзовлак изи языкан лийыт. Адакше, шагал языкан евлакым арален, шуко языкан евлак ваштареш лийыт гын, тиддене Сандалык радамым трлат гын, «шем» юзовлакын пашашт языкан огыл, тыгай годым нуно «ош» юзыш савырнат.
«Ош» юзовлакын пашаштлан акым Ош Кугу Юмо гына пуэн кертеш. «Ош» юзо да врачвлакын моткочак кужу жап (ятыр-ятыр ий) шуктен шогымо пашаштым айдеме пешыжак аклен огеш керт. Каласен кодыман, ик могырым «ош» юзо да врачвлак Сандалыкын чонжо, Сандалыкын вийже (куатше) деке лишемын шогат; вес могырым юзо да врачвлак шке пашашт дене калыкым да шкеныштым Сандалык деч ойырат, айдемылан полшымаште Сандалыклан пулаштарат, айдемылан полшымо иктаж-кунар жап гыч локтымашке (пужымашке) савырнен кертеш. Тиде сай але уда? Тидым Юмо гына пала. Тидым умылашлан таастараш клеш: ме шкежат кумалын языкнам касарена, Ош Кугу Юмын тукымыжым (наказанийжым) корадена.
Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) радамжым шуктышо евлакым «шем» юзовлакын вийышт огеш сее. Тыгай евлак ваштареш «шем» юзовлак шижде-вучыде-шоныде ыштыме годым гына эгекым кондат.
Религий — тиде Юмылан шанымаш дене ылыжын, птынь тня мбак ончалмаш. Юмылан шанымаш — тиде Юмо (Сандалык) дене кылдалтмым шижын, тудын кид йымалныже улмылан таум каласымаш. Юмылан шанышевлак Юмын ужашыжым, Юмын Рд Чонжым гына Юмо манын умыленыт. Эртыше курымлаште Кечым Юмылан шотленыт, Кечылан кумалыныт. Ош Кугу Юмо олмеш, ужашыжлан але моло трл вийлан шанымаш да нуным Ош Кугу Юмо олмеш шотлымаш айдемылан, Юмын моло ужашыжлан да Юмылан эгекым шоныде-вучыде кондат.
Ош Кугу Юмым йратыме годым тудын ужашыжлан (чодыралан, южлан, мландылан, шдырлан да т.м.) эгекым кондаш огеш лий; эгекым кондет гын, Ош Кугу Юмым йратем, манаш огеш лий.
Ош Кугу Юмылан шанымаш, тудым йратен аклымаш, Ош Кугу Юмо деч лдмаш айдемын ялт икшывыла ача-авам шижмаш дене иктак лиеш.
Ош Кугу Юмо шкенжын ужашыж гыч айдемым, тудын капшым да чонжым ыштен. Айдемевлак — Ош Кугу Юмын чонан (ушакылан) ужшыжевлак — Ош Кугу Юмым йратыде, тудлан шаныде огыт керт (огыт шане да огыт йрате гын, языкан лийыт, минералыш савырнат). Южо е Ош Кугу Юмо деч ккш лияш, Ош Кугу Юмым шке кид йымакше налаш тча. Тидын годымак Ош Кугу Юмын торжалыкшым, языкан еым ткен кертмыжым айдеме пала, сандене мланде мбалне калык Ош Кугу Юмо деч лдеш.
Ош Кугу Юмо пенгыде (торжа) лийшаш. Тидым умылышашлан теве мом ончыктена. Мутлан, иктаж-кн (айдемын) кид парняже пуалын, шяш талын. Тыгай е ондак эмвлакым кучылтеш. Эм огеш полшо гын, тудын пуалше парняжым пчкынак кудалтат. Ош Кугу Юмат шкенжын ужашыжым паремдаш тча. Тудо намысаным, пояш тчышым, Ош Кугу Юмо деч ккш лияш шонышыжымат паремдаш тча. Тыгай пашаште поро, ушан евлакат полшат. Паремден шукташ ок лий гын, Ош Кугу Юмо тка: кукшо да шужен ийым, мланде чытырнымашым, вд ташлымаш да, серже гыч лектын, ял ден пасувлакым авырымашым, трл черым (СПИД, наркоманий, арака ймаш да т.м.) колта. Калыкын илышыштыже пудыранымаш, сй, языкан еын шагалеммыже, шар (планета) да шдырвлакын ваш-ваш ткнылмышт, шдыр тнян (галактикын) туртын я шарлен, каварымашке (катастрофыш) шумыжо — чыла Ош Кугу Юмын тукымыжлан кра лиеш.
Ош Кугу Юмо икте гына, мучашыже тудын уке, нигушкат языканвлакым луктын кудалтен огеш керт, садлан языканвлакым моло тсыш (сыныш) савыра, весемда. Весемдымеке, нуно мотор, поро лийыт манын, Ош Кугу Юмо шана. Ош Кугу Юмын (Сандалыкын) ужашыжын, тыгак айдемын, шке вийышт дене кушкаш, шкеныштым шке саемдаш, Ош Кугу Юмын (Сандалыкын) йлажым шукташ йнышт уло. Тиде йн дене нуно огыт пайдалане гын, айдеме сын дене але шке сынышт дене илашат йнышт уке, садлан тыгай ужашвлакым Ош Кугу Юмо вашталтылеш.
Мландывалсе калык теологий манме наукын южо мутшылан шана гын, тиде шонен але шоныде Ош Кугу Юмын (Сандалыкын) радамжым пудыртымаш лиеш. Сандалыкым, пртсым (уло илышым) — чылажымат — Ош Кугу Юмо айдемылан ыштен, илышын талтышыже уло, манын теологий ончыкта. «Ондак мут лийын, мут лийын Юмо»,— туныкта теологий. Наукат тнян талтышыжат, мучашыжат уло манеш. Тыгай умылымаш Юмат, чонат уке манмым ончыкта (пегыдемда). Сандене калык тачысе кече дене гына илаш шона, калыкын пешат чот пойымыжо шуэш, Сандалыкым (Ош Кугу Юмым) чот вийытла (эксплуатироватла).
Чынак, койшо шдырвлак шаланен чоештат, нуно пешат Кугу пудешталтмаш деч вара шочыныт. Тиде жапыштак вес шдыр тня (галактик) але шдыр тнявлак (мегагалактик) гыч шдырвлак шаланен чоештылмыла огыт кой. А эше вес мегагалактикыште але галактикыште шдырвлак ик верыш чумырген шогат. Мыланна койшо, шаланен чоештылше шдырвлак тнян талтышыже уло, манын ойлен огыт керт. Сандалык (Ош Кугу Юмо) шдырвлакын чумыргылмышт да шаланылмышт дечат ожно, кугу пудешталтмаш дечат ожно лийын, пудешталтмашат Ош Кугу Юмын ужашыже (явленийже) лиеш.
Ош Кугу Юмо да Ош Кугу Юмылан шанымашым священнослужительвлак дене лугаш ок кл. Священнослужительвлак калыкын сай тшкаже улыт гынат, нунын кокла гыч южыжо йоыленат кертеш, пояш, Ош Кугу Юмым вийылташ тча, вийытлыше да вес эллам индырышевлаклан (кид йымак налаш, кид йымалне кучаш тыршышевлаклан) полша.
Кызытсе наука магий да религий деч ойыртемалтеш. Наука пашаевлак ондак ойлат, пуйто нунын лончылыдымо, палыдыме нимо уке, лийынат огеш керт, маныт. А кунам нуно ожнысек, акрет годсекак улмым (лийын шогышым) йырваш ончыштын, шымленвискален пытарат, мом-гынат пален, умылен налытат, «туге, тиде лийын кертеш», маныт, иктаж-мом пален, умылен налмыштым у «почмылан» шотлат, ты у «почмылан» шкеныштын лмыштым пуат.
Шанчызевлак, наука пашаште улшо(тыршыше)влак чын, вияш чонан огытыл. Властьым кучышо травлакым (бюрократийым) аралат гын веле нунын пашашт аклалтеш, пашаштлан тлалтеш.
Мемнан эран кокымшо тжем ийыштыже пояш, поянлык дене темаш, пайдаланаш гына шонышо обществе лие. Тиде обществын «наукыжат» пойымашым, пайдаланымашым арала. Мутлан, биологий наука айдемылан эгекым ыштыде, Сандалыкым чотрак вийытлаш корным кычалеш. Пале, мландывалне илыше калыклан эгекым ыштыде, Сандалыкым вийытлаш огеш лий: айдеме Сандалыкын ужашыже, Сандалыклан йс гын, айдемыланат йс лиеш. Умылтарашлан теве мом ончыкташ лиеш. Мутлан, айдемын шмж айдемым вийытлаш шона, шм кжгемеш, кугемеш, рда. Айдеме черлана, кола, шмат шеш.
Ия (сотана, шайтан)
Юмо да Юмын ужашыже деч посна Сандалыкыште нимоат уке. Айдемат Юмын ужашыже улеш, пешыжак сай огыл ужашыже. Айдемын кум ккшытан (ужашан) чонжо уло.
Шкенжын ккшытш дене минераллан келшыше айдемын чонжо його, ччкыдын эшеат чотрак тыглаемнеже (простарак лийнеже).
Шкенжын ккшытш дене кушкыллан, янлыклан келшыше айдемын чонжо чолга, но айдемын пояш, сутланаш шонымыжо дене начар кучедалеш.
Шкенжын ккшытш дене Сандалыкын Рд Чонжо деке лишемше айдемын чонжо утыждене пояш да пайдаланаш гына шонышо кап дене кучедалеш. Айдемын тиде — кумшо — чонжо пушкыдо гын, айдеме дек молан толмыжым монда гын, айдеме Сандалыкын йлажым, (законжым) пудырташ талеш; шкенжын пушкыдылыкшым, йолагайлыкшым, языкан улмыжым иян (сотанан, шайтанын) койышланымыжлан кра лийын, манын шона.
Нигуштат, нимогай ият уке. Южгунам иктаж-к йоылыш кончен кертеш, шонен лукмат шинчаш койын кертеш. Адакшым пртс илышым айдеме огеш пале, тиде жапыште палашат огеш кл. Садлан айдеме гай койшым (кончымым) ия манаш огеш лий.
Шке илышыштыже айдеме шуко лудеш гын, чот шона гын, пашам тыршен ышта гын, шкенжын чолгалыкшым чарныде шуара гын, пояш да поянлык дене пайдаланаш шоныде, Ош Кугу Юмо дене кылым кучен, Ош Кугу Юмо деке лишемаш шона гын, нимогай ияланат огеш шане.
Ия начар (уда) айдемын ушыштыжо гына ила. Айдемын осал вийжым, пушкыдылыкшым, языкшым ия манын умылыман. Южыжо иям да Ош Кугу Юмым ик медальын кок могыржо улыт, манын ойлат. Тиде чын огыл: Ош Кугу Юмын могыржо да мучашыже уке.
Сай койыш, сай йла дене илышашлан айдеме мом ыштышаш?
1. Мо тыйын йырет уло — чыла чаманаш да аралаш.
2. Мланде-авам ужалаш-налаш тчым гына огыл, тидын нерген шонымашымат вуйышто кучыман огыл.
3. Кочкышым, вургемым, йолчиемым, вакшышым, айдемын илышыште кучылтмо тулеч моло арвер-згарым утыждене погыман огыл. Мо клешыжат пешак шагал лийшаш, мо улыжым арален кучаш клеш. Наста, окса, поянлык деч, ший-шртнь арвер деч кораман, эмлык згарым (арверым) шагалрак кучыман. Тамакан, аракан, наркотикын клешыжат уке, манын ойлаш да шонаш, нуным шупшаш, йаш да кочкаш огеш кл.
4. Клеш арверым, трл инструментым, йоча модышым кажне е шке ышташ тунемшаш.
5. Пушегым руымо деч ончыч, олмам да пеледышым, трл кочшаш да эмлык шудым крлын налме, тыгак шудым солымо деч ончыч руаш, крлын налаш, солаш лийшашым Юмо деч йодман. Пушеге, емыж, пу, шудо нелеш ынышт нал, манман.
6. Ик пушегым руэн, кок пушентым шындыман.
7. Руымо пушеге могай клешлан руалтын, тудланак кучылтман. Пушегын пундышыжым кчык гына кодыман. Июньышто руымо куэн пушегыж гыч оам, пуым, а укшыжо гыч пуым ыштыман, парчаже гыч выньыкым, штервоштырым ыштыман; лышташыжым эмым ямдылаш кучылтман. Июньышто руымо пистын тж гыч пырням, оам ыштыман; шмж гыч крым, але вдеш шктен, мочылам ямдылыман. Крым нрташ пыштыме вдышт чыла илышевлак колат, пытат, садлан ты сомыллан ик вдым (ерым) гына кучаш клеш. Пистын парчаже гыч вольыклан пукшаш выньыкым ыштыман.
8. Олташлан пуым ямдылыме годым кошкышо пушегым, оргажым, начар пушегым гына погыман.
9. Олыкышто, аланыште, тулеч моло верлаште шудым солымо годым верын-верын (10 метр кумдыкышто 1 метр кумдык чырым) шудым солыде кодыман. Тыге кодымо шудын тушыжо мландыш возешат, шушаш ийлан угычын сай шудым шочыкта. Адакшым тыгай, солыде кодымо верыште лыве-влакын илыме вер лиеш.
10. Туш дене рчыш емыжым погымо годым икмыняр сай, таза емыж пырчыжым пушегешак кодыман. Ты емыж пырче гыч угычын сай емыжан пушеге кушкеш.
11. Пасушто шурным погымек, уто олымжым тыгыдемден да шалатен, пасуэшак кодыман.
12. Терысым ик верышке погыман. Варажьш, пасушко шупшыктен, шалатыман. Терысым коремышке да эерышке кышкет гын, язык лиеш.
13. Машина, имне дене коштмо корнышто, изи корнышто порын, нуным пужыде да шарыде коштман, шурно да шудо пасушто корным ыштен, тошкыман огыл. Пасулаште, олыклаште, чодыраште тулым трл вере олтен, тулотым ышташ огеш кл.
14. Пчкын налме пеледышым плеклымаш — язык. Плеклан пеледышым шындыме атыж денак пуыман.
15. Кайыквлаклан илашышт верым ыштыман, телым нуным пукшыман.
16. Эер, памаш, ервлакым арун кучыман, южым да мландым локтылде, амыртыде аралыман.
17. Шого коча-кувава да ача-ававлакым аклаш, аралаш. Сандалыклан (Ош Кугу Юмылан) эгекым огыт ыште гын, шоговлаклан полшыман. Ушан шоговлакын да поро туныктышовлакын мутыштым колыштман.
18. Ччкыдын Ош Кугу Юмо деч каашым йодман, Ош Кугу Юмылан кумалман. Юмын йлажым (законжым) шуктышашлан мутым пуаш, пуымо мутым илышыште шуктыман.
19. Изивлакым, дыр-эргевлакым порын ончен кушташ да туныкташ полшыман. Сандалыкым йраташ нуным шмандыман.
20. Колышо еын шгаржым шуко ийышкен чытыше пече дене печаш огыл. Шгарым чеверландарен, чапк(памятник)влакым ышташ огеш кл. Тыге птынь мланде илен-толын колышовлакын чапкшт дене темеш. Колышовлакым шоналташ, шарналташ, нунын тсыштым (сыныштым) вуйышто кучаш, сай койышыштым шмышто ашнаш да аралаш клеш, садлан чапк огешат кл. Шгарыш пеледышын тушыжым дыман, пчкеден пышташ ок кл (пеледышым пчкедымаш да колышо йымак кышкымаш — язык).
Кузе Ош Кугу Юмылан кумалман, кузе Ош Кугу Юмын ужашыжевлак дене ойласыман
Айдеме Ош Кугу Юмо дене ойласа гын, айдемын чонжо пегыдемеш, вияеш. Юмо дене ойласыме годым аралаш, полшаш, пртсын поянлыкше дене пайдаланаш айдеме Ош Кугу Юмо деч йодеш. Ош Кугу Юмын радамжым илышыште шукташ, утыжым Ош Кугу Юмо (пртс, Сандалык) деч налдымашын Ош Кугу Юмылан мутым пуыман. Полшымылан таум каласыман. Юмо дене ойласымаш чоклымо мут (молитва) маналтеш.
Тул, вд, юж, мланде Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) ужашыже улыт. Нунын деч посна айдеме илен огеш керт, сандене нунын чонышт дене айдеме ойласа, полшаш йодеш.
Кече — виян тул. Айдемын илышыштыже Кече кугу верым налеш. Эн ожно Кечым айдемевлак Юмылан шотленыт. Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) ужашыже дене айдемын ойласымыже чоклымо (кумалме) деч шагал ойыртемалтеш. Тыге гынат Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) ужашыже дене айдемын ойласымыжым чоклымаш манаш огеш лий. Нуно икгай улыт манына гын, ик айдемын вес айдеме деч йодмыжымат чоклымаш манаш клеш. Тунам айдеме ден Ош Кугу Юмо икгай манаш клеш, а тыге манме, мутат уке, моткоч кугу йоылыш, тыгай йоылышым кажне умылен кертеш (умылышаш).
Ош Кугу Юмылан кумалме годым, чоклымо годым айдемын шонымашыже да ойлымыжо иктр лийшаш (кумалме годым, Ош Кугу Юмо дене ойлымо годым весым шонаш огеш кл, чоклымо мут шоныш гына лийшаш). Чоклымо мутышто трлыш, чактарыше мут лийшаш огыл. Мутлан, «ит кондо», «ит пу», «ынже нал» да т.м. Тазалыкым йодмаш йодмашак гына лийшаш. «Черым ит кондо» манын йодмаш шдым семын шокта. Тыге йодмаш Ош Кугу Юмым кемыта, тыгак Ош Кугу Юмын порылыкшылан шан укем ончыкта. Адакше, языкан айдемылан Ош Кугу Юмо черым колташ шонен гын, тиде айдеме языкан пашажым шуаш огеш шоно гын, «Черым ит кондо» мут Ош Кугу Юмын пашажым луга, айдемын Ош Кугу Юмо дечын ккшырак (кугурак) лияш шонымыжым ончыкта.
«Ош Кугу Юмо» да «Сандалык» мутлам чарныде ойлыман огыл, пеш шуэн, клеш верыште кчыкын да раш каласыман (Ош Кугу Юмо дене ойласымаште кчык, умылаш лийшаш ой да мут лийшаш).
Илышыште тыгыде йсылыкым айдеме шке вийже денак сеен кертеш. Тыгай годым Ош Кугу Юмо деч полышым йодмо огеш кл.
Илышыште кугу эгек, йсылык лиеш: кукшо, шужен ий, неле чер, тулеч молат. Тыгай йсылыквлакым Ош Кугу Юмын полшымыж дене гына сеаш лиеш, шуко, тшка калыкын йодмыжо гына кавыл лиеш. Шуко калыкын тшкан кумалмаштыже айдемевлакын чонышт ушнен, ик кугу чон гай лиеш, кажне кумалшынат чонжо пегыдемеш. Садлан арнягечын еш дене погынен, пырля кумалаш клеш. Шкет кумалше эрдене (Кече лекме годым), кастене (Кече возалме деч ончыч) чоклымашым эртарышаш. Эр чоклымаште йодмаш да мутым пуымаш лийшаш. Кас чоклымаште таум каласымаш лийшаш. Кумалше е пуымо мутшым, Ош Кугу Юмын радамжым илышыште шуктен шогышаш.
Чоклымо мутвлак тыгайрак лийшаш улыт
1. Эрдене чоклымаш:
Поро Ош Кугу Юмо, пеш кугу тау сай-тыныс мален кынелмылан.
Ончыкыжат полшо мылам, ешемлан, родошамычемлан яндар ушакыл дене, поро шоныш дене, поро кумыл дене илаш.
Ош Кугу Юмо, мыйым (ача-авамым, коча-ковамым, пелашемым, йочанавлакым — лмышт дене каласыман) йоылыш деч утаре, шем шлыш деч сакле, осал вий деч арале.
Ош Кугу Юмо, пошкудемым, марий калыкемым, тнямбал калыкым йоылыш деч утаре, шем шлыш деч сакле, осал вий деч арале.
Ош Кугу Юмо, полшо пошкудемлан, марий калыкемлан, тнямбал калыклан яндар ушакыл дене, поро шоныш дене, поро кумыл дене илаш.
Ош Кугу Юмо, илыш корнышто корнан ыште, тунеммаште, пашаште эре уло кумыл дене тыршаш ылыжтаре, порым шонен, порын талме поро сомылым куштылгын ворадараш йным ыште.
Ош Кугу Юмо, мылам тый дечет кч кутышат сита, утыжо тый денет кодшо, кн уке, тудлан лийже.
Поро Ош Кугу Юмо, мыят родошамычвлакат йлатым трыс шукташак тыршена, ойлымо оем пореш колто, йлатым, пуымо мутем шукташ полшо.
2. Кас чоклымаш:
Поро Ош Кугу Юмо, пеш кугу тау, таче тичмаш кечым пуышыч, сомыллан полшышыч, кече мучко сай кондыштарышыч, пеш кугу тау.
Ош Кугу Юмо, шоналтыме шонышыштем, пелештыме мутыштем, ыштыме пашаштем йоылыш лиймемлан савырым ыште, пореш колто. Полшо ончыкыжо сай-поро шоныш дене, лыжга-яндар шлыш дене илаш, поро водым эртараш, сай-тыныс возын канаш, капем-кылем куштылемдаш полшо.
3. Кочмо деч ончыч чоклымаш:
Поро Ош Кугу Юмо, пеш кугу тау, кочкышым пуэт. стембалне кочмо кочкышнам перкан ыште.
4. Кочмо деч вара чоклымаш:
Поро Ош Кугу Юмо, мемнам пукшыметлан пеш кугу тау. Кочна, йна, ончыкыжат кочкышнам перкан ыште.
5. Икшывевлак верч чоклымаш:
Поро Ош Кугу Юмо, мыйын икшывемвлаклан (лмышт дене каласыман), чыла икшывевлаклан тазалыкым да ушым пу, чонышт яндар, шыма, вияш лийже, кугуракым жаплен, изиракым йратен кушкышт, ушыштышт ача-авам, коча-куваваштым, родо-шочшовлакым кучен илышт.
6. Калык верч чоклымаш:
Поро Ош Кугу Юмо, калыкемын чонжым нлт, виянде, чумыро. Пырля погынен, ушнен, икте-весылан полшен, ваш-ваш йратен, вычыл-вычыл илаш туныкто.
7. Мланде водыж, Мланде-ава дене кутырымаш:
Мланде водыж, Мланде-ава, шке игетвлакым таза-эсен ончен кушто, порын ашне. Ончылнет осал, йоылыш лиймемлан саварым ыште, пореш колто. Пукшо, йкто, таза-эсен илаш полшо. Еш дене, пошкудо дене, родо-шочшо дене, марий калык дене, тня калык дене сай-порын илаш полшо.
8. Тул (Кече, волгенче) водыж дене кутырымаш:
Тул (Кече, волгенче) водыж, тул-ава, тнялан, чыла чонанлан волгыдетым, шокшетым плекле, мландынам, пртснам, суртнам ырыкте, арале. Шикшет кужу, йылмет пс, арале шем осал шлыш деч. Йоылыш ыштымемым, йоылыш ойлымемым, шонен шуктыде осалым ыштымемым Ош Кугу Юмылан умылтарен пу, савырым ыштыже, пореш колтыжо.
9. Вд (теыз, эер) водыж дене кутырымаш:
Вд водыж, вд-ава, шонен я шоныде йоылыш лиймемлан савырым ыште, пореш колто.
Вд водыж, вд-ава, плекем (лмжо) нал, шер теммеш йаш (йштылаш) эрыкым пу, колым кучаш полшо.
Вд водыж, вд-ава, леве йрым колто, кушкылым йкт, куандаре.
10. Юж водыж, юж-ава дене кутырымаш:
Юж водыж, юж-ава, шлалтыме шлышнам куштылемде, лай мардежет дене капнам-кылнам ниялтен шымате.
Юж водыж, юж-ава, шурным пуалташ полшо.
Юж водыж, юж-ава, солен пыштыме шудым кошташ полшо.
11. Сурт кугыза-кува дене ойласымаш:
Сурт кугыза-кува, таче тыланда кочкаш-йаш шындем, аралыза осал шлыш деч сурт кргым. Таза-эсен илаш полшыза.
12. Монча кува-кугыза дене ойласымаш:
Монча кугыза-кува, шокшым пуэм, выньыкым лывыжтем, лкаш вдым кодем, мушкылтса, пурыза, мончам осал шлыш деч аралыза.
ЭрВел С.Семен (Новиков)
ЭрВел С.Семён (Новиков Семён Сергеевич) 1946 ийыште Пошкырт кундемыште Мишкан районысо Тымбай ялеш шочын. 60-ийлаште п олаште финанс техникумышто тунемын, Совет Армий радамыште служитлен, 70-ше ийлаште Всесоюзный финанс да экономика институтышто шинчымашым пойдарен. Ятыр ий бухгалтер, ревизор да экономистлан ыштен. Кызыт «ФинВест-Аудит» ООО-м вуйлата, аудитор сомылым шукта.
Тудын шымлыме пашажевлак ынде 20 утла ий трл савыктышлаште («Хозяйство и право», «Бухгалтерский учёт», «Аудитор. Экономика и управление», «Аудит и налогообложение», «Финансовая Россия» да молат) лектын шогат.
ЭрВел С.Семён «Космическая философия и космополитическая экономия» (кчык курс) книган авторжо. «Сандалык — Ош Кугу Юмо» серыш лач ты книга негызеш шочын.
© С.С.Новиков
CАНДАЛЫК - ОШ КУГУ ЮМО
КОСМОС - ВЕЛИКИЙ СВЕТЛЫЙ БОГ
Редактор Ю.Байгуза
Компьютерная верстка А.Соловьёвой
Корректор Ю.Соловьёв
Формат 60 х 84/16. Гарнитура тип таймс ЕТ.
Печать офсетная. Бумага офсетная.
Заказ 89. Тираж 5000.
«Марий Эл учитель» Рег.№М0011
Отпечатано в минитипографии «Луч».
424031, г.Йошкар-Ола, пер.Первомайский, д. 12
