Марий кундемын тале писательже, фольклористше, кусарышыже, этнографше, библиографше - тиде Ялкаев Яныш Ялкаевич. Эреак вияҥ толшо пашаже тӱрлӧ шӧрынан. Шочмо сылнымутнам кумылым савырыше ятыр произведений дене пойдарен. Тыгакак литератур шымлыме пашажат ушнен толын. Яныш Ялкайн журналист, кусарыше семынат тыршен. А ты гана Я.Ялкайнын калык ойпогым шымлыме пашажым ончен лектына. Я.Ялкайн, Пошкырт Эл, Мишкан районысо Чорай ялысе йорло кресаньык ешыште шочшо, самырыкнекак шуко оҥай мурым колын, лывырге ушешыже кодын. Уста еҥ-влакын сылнын муралтен колтымыштым ончыклык шанчыеҥ куанен колыштын, чон кумылжым порсынлен.

1920-24-ше ийлаште Бирск оласе педтехникумышто тунемме жапыште у шинчымашым почаш шонышо самырык ушыштыжо у йыжыҥ лийын. Келге шинчымашым погымо дене пырля тӱрлӧ велысе тунемше-влак деч ятыр оҥай калык мурым возен налын.

1927 ийыште Я.Ялкайн М.В.Ломоносов лӱмеш Москвасе университетын студент ешышкыже ушна. 1930 ийыште кеҥежым П.И.Чайковский лӱмеш Москвасе консерваторийыште лиеш. Шонымо пашам кумылаҥден, шуйкалыде ыштен моштышо рвезе муро сборникым ямдылаш пижын. 1933 ийыште тӱҥалме паша шукталтын, руш йылме дене савыкташ ямдылыме лийын. Сборникыш тӱрлӧ кундемысе 600 марий мурым, такмакым чумырымо улмаш. Кумлымшо ийла мучашысе тургыман неле жапыште Я.Ялкайнын ямдылыме муро-влак сборникше савыкталтде кодын. Марла йоҥгалтше мурсаскажымат мумо огыл. Автор курым-курым дене вияҥ толшо ойпогым шергакан уш-акыл, шӱм-чон поянлык семын аклен. Тудым возен налме, шымлыме паша утларак вияҥ, ушнен толжо манын шонен. Лач тиде амал денак фольклористын икмыняр лончылымо пашаже шочын. Теве шымлышын «У корнышко» статьяже ончыклык пашам рашемдыше лийын. Я.Ялкайн шочмо мурынам руш йылмышке кусарыме нергенат йодышым жапыштыже тарватен. Варажым тиде кӱлешан паша эркын вияҥаш тӱҥалын. Фольклористын тургыжланен каласыме шомакше икмыняр-гынат кусарыме пашам умбакыжат вияҥдаш полшен.

1934 ийысе «У вий» журналын визымше-кудымшо номерыштыже Я.Ялкайнын «Марий фольклор нерген икмыняр ой» савыкталтше статьяжат тӱткын эскерен шогымо негызеш шочын. Икмыняр шонымашым ӱшандарен каласен. Шымлыше калык ойпогышто эн кумдан шарлыше жанр семын мурым палемден. Шонымыж почеш, тудо МарНИИ дене келшен пашам ыштышаш. Но тыгай посна бюро ышталтын огыл. Шымлыше калык ойпогым чумырымо шотышто посна программым кӱлешлан шотлен. Калык чонышто шочшо сылнымутым савыктыме нергенат тургыжланен. Фольклорым шарыме шот дене радиом моштен кучылташ шомакым луктын.

Калык ойпогым, литературым шымлышын 1935 ийыште «Сылнымут нерген мут» сборникше савыкталтын. «Муро ден литература» статьяже кумдаҥден пурталтын. Ешартыш ой-влакат вашлиялтыт, марий мурым погымо да шымлыме йодышымат ончен лектын. 1917 ий деч вара такмакын поснак вияҥмыжым палемдыме. Шымлышын 1934 ийыште «Советская этнография» журналыште (1-2№) «Фольклорное движение среди мари» статьяже савыкталтын. Калык ойпогым чумырымо йодышым ончен лекме. «Литературный критик» журналын 1935 ийысе кандашымше номерже Я.Ялкайнын «Роль фольклора в развитии марийской литературы» статьяж дене палдарен. Тиде лончылымо паша кумлымшо ийласе сылнымутым шымлымаште ойыртемалтше лийын.

Тиде йодыш але чыла могырымак тачысе кече мартеат тӱрыс рашемдалтын манаш огеш лий. Я.Ялкайнын тӱҥалмыжым илыш умбаке, вияҥден шуяш йодеш. Кугу шымлымаш кӱлеш. Я.Ялкайн чот тыршыше, лым лийде шымлыме пашам ыштыше учёный семын ойыртемалтын. Марий библиографийым палынак пойдарен. Тудын ямдылыме «Материалы для библиографического указателя по мариведению», «Марийская библиография», «Библиографический указатель марийского фольклора» пашаже-влак пеш шергакан улыт. Кажне шымлышылан полышым пуэн шогат.

Тыге, Я.Ялкайн чолга фольклорист улмаш, тӱрлӧ калык мурым, такмакым погымаште тыршен, шымлыме пашаштат чулымлыкшым ончыктен, ятыр ӱшандарыше ойым каласен, фольклористикыште волгыдо кышам коден.

Аня Левагина

Марла календарь - Яныш Ялкайн (mp3)