Марий калыкын эрык верч кучедалаш тарванымыже. 1917-ше ий Российыште илыше чыла калыклан тура савыртышым конден. Кугыжаныш монархийым сӱмырал шуыменке, оза шотеш жаплан палемдыме демократический Жапысе Правительстве (Временное Правительство) шогалын. Тиде марий калыкын у волгыдо илышлан, моло калык дене тӧр праван, наций семын вияҥаш ӱшанжым угыч ылыжтен.
Марий-влак шке чон йодмыштым умылен, шочмо кундемыштышт демократический ушем-влакым чумыреныт. Тыште нуно мер илыш йодышым, тӱвырам вияҥден колтымо сомылым рашемдаш шоненыт. 1917-ше ийын март тылзыште Уфа губернийыште эрвел марий-влак икымше «Марий Ушемым» почыныт, варажым тыгаяк тӱшкашке олык марий-влакат чумыргеныт.
Тиде жапыштак Озаҥыште тунемше, ончыл шонымашан марий еҥ-влак Юл кундемысе тыгыде калыкын обществыжым ыштымаште тыршеныт. Тыште марий пӧлкам Озаҥысе университетын студентше Валерьян Михайловия Васильев вуйлатен. Озаҥыште марий салтак-влакат, пырля ушнен, Марий военный организацийым почыныт. Тудым ончычсо кугыжан армийын прапорщикше Владимир Алексеевич Мухин виктарен шоген.
Марий мер илышым тӧрлаш тыршыше тале еҥ-влак, демократий дене пайдаланен, шочмо калыкын пӱрымашыжым вашталташ, тӱвыражым сылнештен нӧлталаш тыршеныт. Садлан нуно первый погынлаштак каҥашымышт годым жаплан шогалтыме Правительстве деч марий школ-влакым почаш, шочмо калыкым пычкемыш гыч волгыдо илышыш лукташ пошаш йодыныт.
1917-ше ийыштак, июль тылзын, Бирск олаште марий-влакын икымше съездышт почылтын. Тиде погынымаш марий-влак чыла кундемла гыч шке ончыл еҥыштым колтеныт, кызытсе саман нерген, калыкын ончыкылыкшо нерген каҥашеныт. Съездыш туныктышо, священик, кресаньык, кугыжан армийын офицерже, салтак-влак чумыргеныт улмакш.
Икымше погын пеш кӱлешан йодышлам ончен, тӱвыра илышым вораҥдаш, калыкыште шинчымашым шараш, шочмо йылмын илышыште вержым кумдаҥдаш тыршаш кутырен келшен. Погынышо-влак калыкым, Совет йыр чумырген, Временный Правительствылан полшаш ӱжыныт, марий-влакын илыме верлаште «Марий Ушемым» почаш темленыт. Тыгай волгыдо шонымаш дене нуно марий калыклан, посна наций семын, автономийым ышташ шоненыт. Тиде ни руш, ни моло калык ваштареш шогалаш тыршыме лийын огыл, лач шочмо калыклан волгыдо илышым тыланыме гыч лектын шоген.
Июльысо погын деч вара, 25 август гыч, Озаҥ олаште «Ӱжара» газет лекташ тӱҥалын. Тудым савыктымаште В.М.Васильев, В.И.Адаев, С.Г.Гаврилов–Эпин тыршеныт. Газетын озажым нуно тыге палемденыт.: «беспартийно-прогрессивный». Тыгеже газет кеч-могай партийын кӱштымыж дечат ӧрдыжыштӧ шогышаш, чыла еҥлан келшыше, ончыл шонымашан лийшаш. газет марий калыкым посна наций семын шкем аралаш ӱжын, Марий калыкын «Марий улына – моло гаяк айдеме улына» манме ойжым, чонышкыжо пыштен, умылтараш тыршен.
Ты жапыште чыла Марий Ушем-влакын политик да тӱвыра пашаштым виктарен да полшен шогаш, Озаҥ олаште ончыл Марий-влак «Тӱҥ Марий ушемым» почыныт. Тыште ончыч ойлымо еҥ-влак дене пырля просветитель поп Павел Петрович Глезденев, туныктышо Леонид Яковлевич Мендияров, журналист Иван Николаевич Коведяев-Умшар да молат кугу пашам ыштеныт.
Тунам Унчо школ туныктышыжо Тихон Ефремов-Уньжинский (поп сомылым кудалтен, шканже туныктымо пашам ойырен) шочмо калыклан, чон гыч лекше, тыгай ойым каласен:
Кынелза, шогалза,
Кайышаш корно кужу вет.
Моло калыкым поктен шуына,
Нунын дене тӧр лийына.
Жаплан шогалтыме Правительствынат пашаже воранен огыл. Калыкын илышыже вашталдеак кодын. Вуйлатыше-влакын темлыме ойышт калыкыште келшыдымашым луктын. Калык 1914-ше Ий гыч шуйнышо Икымше тӱнямбал сар ваштареш шоген. Марий кресаньык-влакат Временный Правительствын пашажым вурсеныт. Нуно киндылан «пеҥгыде акым» палемдыме дене келшен огытыл. Киндылан изи акым ыштыме деч вара марий кресаньык шке киндыжым йӧршеш яра пуышаш улмаш. Тиде жапыште кочкыш сату шотышто комитет, салтак-влакын полшымышт дене кресаньык-влакын киндыштым виеш поген. Тыге ыштыме ваштареш марий кресаньык-влак чот шогалыныт (Тыге Арбаныште, Пертнурышто да моло вереат лийын). Чыла Временный Правительствын тыршымашыжым нимодымыш савырен, калык ты правительствылан ӱшаным йомдарен, утыр да утыр неле илыш дене вуйлатыше-влакым шылтален. Лӱдыкшӧ жап дене большевик-влак моштен пайдаланеныт.
Аня Левагина
Марла календарь - Икымше Марий Погын (mp3)