Ончычсо кум погын семынак, 18-19 октябрьыште 1996 ийыште Йошкар-Олаште 4 погын калыкын шонымашыжым, вийжым, пашажым, тыршымашыжым ик йогыныш ушнымашке виктаралтын. Тиде вашлиймашке Юл денг Урал кундемыште илыше марий-влак деч 446 делегат сайлалтын, но тӱрлӧ амла дене нылле еҥже толын кертын огыл.

Съездым Президент Владислав Максимович Зотин съездым саламлыме мут дене почын. Саламлыме мут курыкмарла, рушла йоҥген, жап шагаллан кӧра ты шомак олыкмарла йоҥген огыл.

Вара Мер каҥашын оньыжаже Василий Пектеев да «Марий Ушем» толкын вуйлатыше Людмила Иванован отчетым ыштымыштым делегат-влак колыштыныт. Отчет сынан шомакышт куакшырак да кучыкрак лийын. Нуно шкештат шылтен огыл: кодшо гана погынен ямдылыме пунчалмутын изи огыл ужашыже илышыш пурталтде кодын. Тидлан объективный манме амалат, субъективныйжат лийын. Мутлан, марий погынын статусшым тӧртык (закон) почеш пеҥгыдемдаш ямдылыме кагаз-влак РФ Кӱшыл Ушемыш (Верховный Советыш), Ош пӧртыш, колталтыныт. Но 1993 ий октябрьысе тудлан да вӱран вашпижмаш годым нуно, марий калык погынын документше-влак, ломыжыш савырненыт.

Погынышо делегат-влак трибуна гычат, тыглай кутырымо годымат чон когарген туныктымо шотышто мутыштым ойленыт. Тышечын тыгай шонымаш лектын: Йошкар-Оласе вуз ден техникумлашке ӧрдыж кундемла гыч рвезе ден ӱдыр-влакланат тунемаш йӧным ыштыман. Марий Эл Республикысе кугыжаныш вузлашет марий рвезе да ӱдыр-влаклан верым кышкар почеш ойырен шогыман, кӱлеш лийме годым нунылан вузыш да техникумыш пурашлан экзаменым марий йылме дене кучаш йӧным ыштыман.

Шинчымаш курыкыш корно кеч-кӧланат школ гыч тӱҥалеш. Но ялысе школ деч вара вигак элитный вузышко пурен от сеҥе. Сандене мыланна гумманитарный лицей кулеш, тудын Йошкар-олаште юватылде почман. Тыгай шонымаш туныктыш пашаште шочын. Марла газет ден журнал йоммым, книга издательствын пашаже чараклалтме нерген йодышым нӧлталыныт.

Марий калык погын куд пунчалым луктын. Нуным икымше кечын, кечывал деч вара, Келшымаш пӧртыштӧ секций еда погынен каҥашыме, ямде проектыш тӧрлатымаш ден ешартышым темленыт. Нине пунчаллаште Марий Эл Республикысе илыш кыл да экономик (социально-экономический) ситуаций нерген; РМЭ-се политический ситуаций нерген; йылме шотышто кугыжаныш политик нерген; молодежный политик нерген, наука, туныктымо паша, культур да йылме нерген; уверым шарыме политик нерген ойлалтеш.

5-ше Марий Калыкын погынжо 2000 ийыште 9-10 июньышто Йошкар-Олаште эртен. Тиде жапыште Марий Эл республикын президентше В.А.Кислицын лийын. У пагытыш ӱшанлын тошкал вончаш, эрласе кечын мом да кузе ыштышаш нерген мутланаш да кайыме корным рашемдаш чыла негыз уло. Лачак тыгай шонымаш дене эртаралтын черетан 5-ше погын. Тушко Марий Элыште да марий илыман кундемлаште 350 делегатым сайлыме. Но делегат-влак чыланжак толын кертын огытыл, погынышто калыкын темлен колтымо 289 еҥ лийын. Нуно икымше кечын да эрлашыжым кечывал деч вара Шкетан лӱмеш Марий нац-ый театрыште пашам ыштеныт, а 10 июньышто кечывал марте секций еда погынен каҥашымаш Мер-политик рӱдерыште эртен. Нылымше погынышто сайлыме Мер Каҥашын да Оньыжан пашам начарын ыштымышт нерген ойленыт. Тидын нерген оньыжа В.А.Пектеев погынышто чоным кочде каласен: «Сайлымаш кампанийыште сеҥалтмына деч вара мемнан пашана тупланыш». Тидым умылаш пешак лиеш. Тудо жапыште илыш кызытсе дечат, пожале, неле лийын. Пашадарым 4-5 тылзе пуэн огытыл, пенсий шотыштат сӱрет уда лийыныт. Тыгай экшык уло эл мучко палдырнен. Но республикысе калык Россий кумдыкыш ончалаш вашкен огыл, верысе президент ваштареш пӱйым шумен да, сайлаш мийымек, шке йӱкшым вес кандидатлан пуэн.

Погынышто ойлышо ятыр еҥын мутыштыжо ик шонымаш раш шижалтын. Шижалтын гына огыл, тидыжым кажныже, манаш лиеш, чон корштен ойленыт. Марий калыкын тылеч ончычсо, 4 погынжо деч вара ме, марий-влак, шеҥгек тошкалынна. Ик могырым, илышыштына, тудын тӱрлӧ йыжыҥлаштыже марий шӱлыш йомаш тӱҥалын. Вес могырымым, кӱшыл вуйлатыше органлаште марий пашаеҥ ятыралн шагалемын. Мер-политик йодышлам лончылымо секцийын каҥашпогыныштыжо мутланыме годым Н.Н.Зорина пӧреҥ-влаклан чон ӧпкежым луктын каласен «Кунам те мыланна, марий ўдырамаш-влаклан, кучем органыште верым пуэда?» Тиде йодыш совет жапым шарныктен. Тунам правил семын, республикысе Министр-влак Ушем председательын илыш-кыл (социальный йодыш) дене алмаштышыжлан шукыж годым марий ўдырамаш-влак пашам ыштеныт. Погынышто оньыжам ойырымо кугу верым налын шоген. Сайлаш тӱҥалме жап шумеке, оньыжалан ойыраш 6 кандидатурым темленыт. Нылытынже тунамак шке кандидатурыштым кораҥдаш йодыныт. Тыге коктын кодыныт – В.А.Григорьев ден В.Л.Николаев. Николаевланат шке лӱмжым списке гыч кораҥдаш темленыт, но тудо кӧнен огыл, а вараже шукырак йӱк дене сеҥышыш лектын.

Марий калыкын тӱвыражым арален кодаш манын экономик, правовой йодышлан тӱткытым ойыраш, вуйлатыше-влак коклаште марий-влак шагал улмо йодышым шотыш налаш, туныктыш могыр гыч шанче тӱняште Академийым почмо нерген мутым луктыныт. Тыге 5-ше погынышто оньыжам да Мер Каҥашым сайлыме, погынын паша радамышкыже пуртымо чыла сомылым шуктымо.

Марий калыкын 6-шо погынжо черетдыме лийын Тудо 2002 ийыште эртен. А 6, 7-ше погын нерген вес программыште мутым луктына.

Аня Левагина

Марла календарь – IV – V Марий погын (mp3)