ИКЫМШЕ УЖАШ
Кеҥежым кайышым лышташ йымач,
Телым кайышым лум ӱмбач.
(Марий муро).
1
Изи тайыл почеш мунчалтен волышыжла Сакар ече вуйжо дене нулго воштырым шуралтыш. Нулго воштыр кож укшым перыш, кож укш гыч Сакарын вуйышкыжо мамык гай пушкыдо лум кырпак камвозо. Йӱштӧ лум, сога кӧргыш пурен, Сакарын могыржым чыгылтыш, шӱргышкыжӧ шыжалтын, шулыш, шинчавӱд гай яндар вӱд лийын, эр лупсла шӱргӧ мучко чыпчалте. Сакар вуйжым нӧлтале, шӱргыжым шокшыж дене ниялтыш, кож вуйышко ончале, тунамак кож укш лоҥга гыч, тыгыде кӱрен лышташ гай койын, пӱгыльмӧ шӱм йогымым ужо. Сакар изи ваштарым руалтен кучыш, ваштар йыр савырнен, ечыжым тайыл тореш ыштен шогале. Пычалжым кок кидше денат пеҥгыдын кучыш.
Сакарын име гай писе шинчаже кож укш лоҥгашке керылте, пӱгыльмӧ шӱм йогымо корно дене кож мучко шерын кӱзаш тӱҥале. Пел кож деч кӱшнырак, укш вожынышто, ошемалтше кужу почшо дене леведалтын, шем пылыш мучашыжым шогалтен, кок ончыл йолжо дене пӱгыльмым ишен кучен, ур шинча, пӱгыльмӧ нӧшмым сӱвызен кочкеш. Сакар йече гычше лумышко волыш, кок йол тошкалтыш чоло ӧрдышкӧ кайыш, ладра нулго йӱмалан шогалье, вара эркын пычалжым виктыш. Чодра тымыкым сургалтарен пычал пудешт кайыш. Ур, лаштыра почшым шаралтен ӱлкӧ камвозо. Тунамак вес кож гычын лумышко шем кӱрен тӱсан, выльгыжше пунан, кужу кутышан янлык тӧрштыш: тудат урым ваҥен толын улмаш. Теҥгече вочшо лум, пушкыдо гынат, келге огыл. Луй, юшт-юшт тӧрштен, вес кожыш кӱзен кайыш, лумым йоктарен, кож гыч кожыш юргаш тӱҥале.
Сакар ечыж дек содор гына толын, урым солалтыш да луй почеш чымалте.
Лум яклака, ече куштылгын мунчалта. Сакар кайшыжлак, лачыжым почын, урым пыштыш, пычалжым шӱшкаш тӱҥале. Сакарын шӱм пыртка, — «эх, кузе тиде луйым солалтен налаш, вара Чужган кугызалан тӱлышаш парымже ок лий ыле!..» Луй, Сакарлан ӱчым ыштымыла, нигушкат ок шич, эре ончык кая. Пӱнчер тӱрышкат шуо, тореш межамат эртыш, Сакар ноенат пытен, луй эре ончык веле кая. «Ала тиде луй огыл, ала тиде мыйым таргылтыш ондален наҥгая?», — Сакар шоналтыш, кӧргыж дене юмыжым удыл нале. Луй тугак, кож вуйла гыч лумым йоктарен, Сакарым оҥарен кая. «Чу, тыге огыл, — шоналтыш Сакар, — изишлан поктымым чарнышаш, луйым ондалшаш... Садыгак тудо мый дечем ок утло...»
Сакар шогале, лаче гычше урым лукто, вара ятыр ончен шогыш. Ур — пеш мотор, коваштыжат изи ок лий, Чужган кугыза иктаж ныллекокырым (12 ыр ший) пуа дыр, а пазарыш наҥгаяш гын, витльыкокырымат (15 ыр ший) налаш лиеш. Урым ончымыжо Сакарын чонжым ыш лушто, утларак веле алгаштарыш: луй коваште, шагал гын, лу теҥгем шога! Сакар пычалжым чотырак кормышталье, луй йоктарыме лум пале дене ечыжым мунчалтыкташ тӱҥале.
Луй Пареҥге шӱргӧ лопыш шуо. Кайшыжлак нер ӱпшыжӧ шиже: тораштак огыл ала-мо пеш тамлын ӱпшалтеш. Луй жаплан кож вуеш шинче, пылышыжым шогалтыш. Йырым-ваш нимогай йӱк-йӱанат ок шокто. Тушман шеҥгелан кодын. Луй, тарваныш да тамылын ӱпшалтме верыш кайыш. Изиш каймеке, руэм тӱрышкӧ лекте. Руэм вес тӱрыштӧ кугу шопке шога. Шопке воктен кагыр писте эҥертен. Тамле ӱпш шопке гыч лекетеш. Луй кож гыч пистышке, писте гыч нулгышко тӧршталтыш, тушечын — лумышко. Лум ӱмбач вигак шопке дек кайыш. Шопкеште иктаж пырнят пеле кӱкшытыштӧ шиште чӱҥгымӧ рож уло. Луй, шопкешке кӱзен, саде рожышко пурен йомо. Шукат ыш лий, Сакарат толын шуо. Шопке йыр пӧрдын савырныш. «Тыште», — мане. Адак шопке йыр савырныш. Вож гыч тӱҥалын, парчаш шумешке писе шинчаж дене ончен нале. «Ик рож веле», — мане.
Кыдал гычше изи товарыжым налын, шопкем перыш. Уке, луй ыш лек. Адак перыш, луй садак ыш лек. «Мо вустык улмаш?.. Тыге огыл гын, мый вес семынат моштем...».
Сакар изи шопкем руале, важык кутыш тоям ыштыш, кыдалысе потажым руден, ик вуйжым кужын коден ӱштале, пота мучашешыже тоям кылдыш, вара кадыр пистыш кӱзыш.
Кадыр писте дене шопкесе рож дек лишеме, шопке тояжым товарже дене рожыш перен шындыш, вара шеч кутышым коден руал нале. «Ынде от утло», — мане. Писте тӱҥыш волыш, лаче гычше кинде шултышым лукто, ечыжым чийыш, вара, кочкын-кочкын, тореш межа могырышкыла ошкыльо... «Тиде луйым, илышыньек кучем гын, земский начальник дек наҥгаем. Тудо тугайлан пеш куана, маныт», — тыге Сакар тореш межаш лектын шогале.
Лачак тиде жапыште Пӱнчӧ корно могырым Куван Семон, ола вӱльыжым кычкен, терешыже изи эргыжым шынден, кудал толеш.
— Семон изай, шого!
— Тпру-у! — Семон имньыжым шогалтыш. — Тый, Сакар, мом коштат?
— Тый, Семон изай, кушко кает?
— Кордонышко (пу оптымо вер) пу лукташ.
— Пилат уло?
— Уло.
— Семон изай, мый тыланет теҥгем пуем ыле, ик шопкем йӧрыктен, пӱчкеден, ик тер шопке сорымым намиен пует ыле гын... Мылане пеш кӱлеш... Ужмо шопкем клепкылан (печке ыштышаш оҥа) пеш келшышыла чучеш. Шкат шинчет, мыйын имнем уке, садыгак тарлыде огеш лий.
— Кастене намен пуаш лиеш. Кас марте тыят иктаж йыр коштын савырнет. Иктаж урым лӱет.
— Уке, Семон изай, кастене огыл, мыланем кызытак кӱлеш... Пе-эшак кулеш...
Кардонышко тый эрлат толат, а мый эрла пазарыш кайынем.
— Кузе вара ыштена?.. Кардоныш пу лукташ срокшо шуко ок код, маныт. Мом ыштена, Оньой?.. Тый, Сакар, оксажым пует веле мо?
— Оксам эрлак пуем.
— Шопкетше кушто?
— Айда почешем.
Куван Семон имньыжым савырыш да, лумым келын, Сакар почеш кайыш.
— Только тый, Сакар, чодра орол мойын вашлиеш гын, шке шотым ыштет, мый улазе веле лиям.
— Шке шотештарем, Семон изай, тый улазе веле лият.
Ик чырык шагат гычын шопке деке миен шуыт.
— Семон изай, уна тиде шопкем руэн наҥгайнем.
— Воракан огыл?
— Уке, вораканла ок чуч.
— Ну, Сакар, кучо! — Семон пилям кучен вес вурдыжым Сакарлан шуя.
Чыж-чож, чыж-чож йыгаш тӱҥальыч. Шукат ыш лий, шопке лый-й койын тайналте, рӱп веле шоктыш, воленат возо. Шиштэ рож тура шелын кайыш. Шелше гыч луй юшт веле койо, лектынат возо, кожла вуйышко кӱзенат кайыш. Сакар пычалым руалтыш, луй почеш чымалте. Куван Семон дене эргыже ӧрын кодыч.
Куван Семонын шинча тӱлыжгырак, луй лектын кудалмым ужын огыл. Изи эргыже гына ала-могай кужу кутышан пырыс гае янлыкын пушеҥгыш кӱзен каймыжым ужын.
— Тиде Сакар мом тӧча? Шопкем йӧрыктыктыш да, шкеже куржо велыс. Мемнам мыскылен тыш конден кодыш ужат...
— Ачи, Сакар изай ала-могай пырыс гай янлык почеш куржо.
— Мо вара, тыште луй улмаш мо?
— Ончо, ончо, ачий, тыште мӱкш лектыт. Ончо, ончо, кузе кудалыштыт!
Кернакак, шелше гыч мӱкш-шамыч лектыт. Лектыт да йӱштеш ӱҥгыргат, колат. Семон пилям нале:
— Оньой, айда пӱчкына.
Куван Семон эргыж ден коктын шелше кок могыр гычын шопкем пиля дене пӱчкыч, вара товар дене шельыч. Шопке кӧргашан улмаш. Кӧргаш тич мӱкш караш. Мӱйжӧ кылмен нугыдемын гынат, нулго кишла чылгыж лектеш.
— Мом ыштена, Оньой? Кузе наҥгаена? Ӱмбач тувыретым кудашат гын веле?
Куван Семон, мӱкшым ӱштын-ӱштын, мӱкш карашым товарже дене тӧргалтен, эргыжын тувырышкыжо опта. Пытартыш карашым пыштымыже годым ала-кӧ кӱжгӧ йӱкын кычкырал колтыш:
— Те тыште мом ыштылда, а!?
Куван Семон ончал колтыш, шопке пӱчкыш воктене чодра орол Токтар шога. Семон теве-теве волен шинчеш. Токтар адакат чотырак кычкыра:
— А те тыште мӱкшым грабитлаш! Тыге ышташ тыланда кӧ шӱден? Кӧ деч йодын улыда? А?
— Капитон Иваныч, ме шке толын она ул, Сакар кондыш.
— Могай Сакар, адак? Кушто Сакар?
— Тудо ала-могай янлык почеш куржо.
— Кушко куржо?
— Ече дене кайыш.
— Кушко кайыш?
— Уна тышкыла! — Семон кидше дене чодра лоҥгаш ончыктыш.
— А тыйже молан тиде шопкем руэнат?
— Мый огыл, Сакар руыктен.
— Адак Сакар! Могай Сакар?..
— Мемнан ял... Епрем Сакар...
— Айда, имнетым савыре, казенный домышко каена!
— Молан казенный домышко?
— Кузе молан? Протокол возаш!
— Капитон Иваныч, мый винамат омыл, Сакар кондыш.
Умбалне — шӱл-л! — пычал ден лӱмӧ йӱк шоктыш.
— Уна, Сакарак лӱыш докан. Капитон Иваныч, колто, протоколым ит возо.
— Ну, йӧра, протоколым ом возо, только тиде мӱйым мый декем наҥгае, ватемлан пу.
— Ой тау, пеш тау, Капитон Иваныч! Чечас намиен толам.
— Сакарет тышкыла кайыш, манат?
— Уна, ече кышаже.
— Почешыже каен ончышаш, тудо, каварен кертдыме, тушто мом лӱлтеш? Билетшат уке дыр?
Токтар ечыжым чийыш, Сакар кыша дене кайыш. Куван Семон имньыжым савырыш да, Токтар илыме казна пӧртышкӧ каяш тарваныш.
2
Сакар луй почеш койын кодде куржеш. Луй ик кужу кожеш тыманлыш. Укш лоҥгаш шылын шинче. Сакар кож йымак толын шуо, онча: умбаке лум йогымо пале уке. Луй тиде кожыштак... Сакар кож йыр пӧрдын савырныш, луй ок кой. Сакар вес кож йымаке каен шинче, луй шылме кож гыч шинчажым ок нал...
Кож деч тораштак огыл кошкаш тӧчышӧ нулго шога. Тиде нулгышто шиште
куржталыштеш: вурс гай пеҥгыде нерже дене шопо нулгым чӱҥга, умдо гай йылмыж дене нӧргӧ шукшым шуралтен луктеш, вара тамлен кочкеш.
Шиштым ужын, шужышо луйын чонжо ыш чыте: луй вер гычше тарваныш. Пырысла шыман кож укш мучко шиште деке нушкаш тӱҥале. Сакарын писе шинчаже выльгыжше кӱрен пуным ужо. Луй, шиште дек тӧршташ ямдылалтын, йолжым йоҥежтарыш, лач тидын годым пычал мӱгыралте. Луй кӱшкӧ тӧрышталтыш, но писе кӱчшӧ дене шиште тупыш ыш керылт, а уло капше дене лумышко кӱла волен возо. Уло вийжым поген, луй адак ик кана кӱшкӧ тӧрштыш, только нигушкат кыртмен ыш керт, лумышкак мӧҥгеш камвозо.
Тиде жапыште Сакар, миен шуын, тудым тошкале. Луйын капше пытартыш гана туртын шуйналте да тарваныдыме лийын возо.
Сакар луйым кидышкыже нале, шокшо капым кучен, ятыр ончен шогыш, вара лачышкыже пыштыш. Сакар кож велен эҥертыш: пуйто уло вийже луйым поктымо дене пытен, пуйто тудлан ынде тӱняште моло нимат ок кӱл... Луй!.. Сакарын кидыште шергакан луй!..
Вет тиде пеш кугу поянлык!..
Кенета Сакарын ушышкыжо Куван Семон пурен кайыш: «Семон изаем мом ыштылеш? Мый тудым ондален кодымыла кодышым».
Сакар ечыжым чийыш, толмо кышаж дене мӧҥгӧ кайыш...
Токтар ятыр марте Сакарын кышаже почеш нушко. Шӱргыжым воштыр кыра, уала гыч вуйышко лум йога. Арка гыч мунчалтен волышыжла лумыш пурен кайыш. Кӧргыж дене пычалзе Сакарым шудал нале:
— Тыгай шыгыр гыч янлык ден ир еҥ веле коштын моштат. Поро еҥ нигунамат тыгай шыгырышке ок пуро.
Ик аркашке пеле наре кӱзен шумыж годым воктенже выж-ж веле койо, ала-кӧ кораҥалын волен кайыш. Токтар савырныш, — «стой» — кычкырале. Пычалзе савырнен ончале.
— Стой! — Токтар адак кычкырале, мӧҥгӧ савырнен лопыш волаш тӱҥале.
Сакар ыҥлыш: тиде чодра орол! Сакарын лачыштыже пычал билет уло. Только тиде билет ур ден мызым веле лӱяш шӱда. Тиде билет дене луйым лӱяш огеш лий: луй — шергакан янлык. Луйым лӱмеке чодра орол дене вашлияш ок йӧрӧ. Вашлиймеке вашкерак утлет гын, сай деч моло нимат ок лий. Сакар, тыге шоналтен, ечыжым писештарыш, корем вес вел арка ӱмбак кӱзен шогале, вара иже шеҥгекыже ончале.
Чодра орол камвоч-камвоч лопышко вола. «Э-э, тиде мӧчыресет ече дене коштын ок моштыс», — мане Сакар, тунамак вуйышкыжо игылчык шонымаш пурыш: «чу, тиде мӧчыресым изиш пӱжалтарем».
— Стой! Шого, уке гын, лӱем! — кычкыра Токтар.
Сакар тугакат шога, каяш ок шоно, лачак ечыжым веле Токтар ваштареш савырен пыштен.
Токтар камвоч-камвоч аркашке кӱза. Сакар дек миен шуашыже иктаж лу важык кодмо годым Сакар адак — выж-ж! — веле койо, лопышко воленат кайыш, лоп гыч вес аркашке кӱзенат шогале.
— Ах тый, керемет иге, шого! — кычкыра Токтар, ечыжым савырен, мӧҥгӧ вола. Пэл аркашкырак мунчалтен волышат, лумыш пурен кайыш.
— Эй, Токтар-туткар, лумышто мом кычалат? Мом йомдарышыч? — игылтеш Сакар. — Тол вашкерак! Пырля каена!
— Шого, мошеньык! Садыгак мый дечем от утло!
— Тый гает писе деч кузе утлет? Мый утлашат ом шоно? Тол вашкерак!
Чодра орол адак камвоч-камвоч кӱза. Сакар шыргыжын ончен шога. Токтар кӱзен шуымо годым Сакар адак лопыш волен кайыш, вес серышке кӱзен шогале.
— Лешак! — чытен кертде Токтар кычкырале. — Садыгак от утло. Мый тыйым палем, палем, протоколым садак возем...
Токтар тамакам пижыктыш... Канаш шинче.
Сакар шоналтыш: «Садем ярныш. Ынде мӧҥгӧ кайшаш».
3
Сакар Мӱшыл корныш лекте. Корнышто изи капан, кужу пунан имне вуйжым сакен шога.
Имньын улымжо (ӧрдыжеш) ӧргыш пурен. Йолжо дыр-дыр-дыр чытыра. Терыште иктаж шым сорым пу уло. Сорымжо — кугу огыл, изи огыл — икмарда улыт. Тер воктене ӱдыр тыш-туш тошкыштеш: имньым покта, сапым шупшкеда, терым шукеда, но уке, имне ок тарване.
— Ой, юмыжат, ынде мом ыштем? — ӱдыр шортын колтыш. — Но, алаша!.. Неле огылыс... Но-о!..
Имне ик йолжым тарватыш, вес йолжым тарватыш, тер вер гычше ыш тарване. Ӱдыр утларак ойгеште, имне иуйышко мийыш:
— Алаща, мо лийыч?.. Молан от кае? Сакар ӱдыр деке лишеме, пычалжым пушеҥге воктен шогалтыш, имньым ниялткален ончыш, вара мане:
— Имнет чык лийын, изиш кандараш кӱлеш. Молан тунар чот поктенат?
— Чот поктен омыл... Эр деч вара пукшалтын огыл. Ачий, пу шуко кодын огыл, ик шым сорым веле кодын, мий, налын тол, мане да, мый тольым. Пукшашыже шӱльӧ мойын уке да, эртак шудо дене велте шога. Шудыжат пеш сай огыл, вурданрак...
Сакар лаче гычше кинде курикам лукто, каткален имньылан пукшыш.
— Пужым кушко наҥгает? .
— Смола заводышко.
— Заводдаже кушто?
— Кужу куп дене.
Сакар але марте эртак имне воктене коляныш, ӱдырым шкенжым ыш шеклане. «Ме, ачий ден коктын, заводышто смолам шолтена» манмым колын, ӱдырым шкенжым тӱткын ончале. Ӱдыр самырык, шарашинчан, заводышто илен чурийже изиш шемемме семын лийын гынат, путырак чонсш пижше. Капше. яштката. ару. Сакар от тӱняште коло ий илен гынат, пайрсм годым южгунам, ӱдыр-влак коклаште иктаж шалавуйым кучен, пижергым, кидшолым да монып наледен гынат, тыгай ӱдырым ужмыжла ок чуч.
Кап-кылже веле огыл, йӱкшат пеш сылнс, эре колыштмет веле шуэш.
— Ешыштыда ачат деч моло пӧръеҥ уке мо? Кӱнчыла шӱдырышаш годым молан смола заводышто илет?
— Изи шольым уло да, тудо але заводышто ачийлан полышкален ок керт. Адак тудо тунемаш коштеш.
— Тыйжат але кугуак отыл. Тыланетше заводышто неле огыл мо?
— Покролан латкандаш ийым теменам, манеш авий. Завод паша куштылгак огыл да, неле манын мом ыштет, нужна еҥлан васартылаш ок логал, Адак завод ышташ Лопнур поян Чужган Осып ончылгоч оксам пуэн.
— Тый, шӱжарем, кусо улат?
— Ме Аркамбал улына.
— Элнет вес могыр Аркамбал?
— Туге.
— Тыш шумеш завод ышташ коштыда?
Оксам пумыж годым Чужган кугыза заводшым Кужу куп деран ышташ шӱден, билетшымат тудак налын пуэн.
— Заводшым мыняр пайын ыштенда?
— Кандаш пайын. Ме ачий ден коктын осьмушка пайым ыштена.
Тиде жапыште канен шогышо имне ваштареш кок терешке почела кудал толын шогальыч.
Ончыл терже рогозан. Эҥертен шичше еҥже тулупым чисн. Кучер оҥгаште шинчышыже Морко вел марий. Шеҥгел терыштыже кумытын улыт. Кучер оҥаште шинчышыже оралгыше йӱк дене кычкырале:
— Эй, марий, кораҥ!
— Шке кораҥ, тый яра улат, — вашмутым пуыш Сакар.
— Ах тый, пундыш тӱҥ, але ӱчашен шогет! Кораҥ, маньым гын, кораҥ! От уж мо, кӧм наҥгаем! Вилип Опанасычлан корным пу!
— Кеч-кӧм наҥгае, мыйын пашам уке. Пундыш тӱҥ манметлан шкаланет пылыш тунгешет пуэм!
— Кӧлан? Мыланем пылыш тӱҥсш? А не кочеш, шкаланет пуэм! — йӱшӧ ямшык тер гычше торштен волыш да Сакар ончык толын шогале. Туге гынат, вигак Сакар дек пижаш аптраныш, смола завод гыч толшо ӱдырын имне вуйжым кучен, лумышкыла шупшыльо, муш сола дене имньым чучын колтыш.
Сакарым шкенжым пера гын, Сакарлан тынар нелын .ок чуч ыле, ярныше имньым вичкыж муш сола дене перыме шӱмышкыжак витыш. Сакар чытыдымын чот сырыш, шкенжым шке шиждымс лие, йӱшӧ ямшыкым шоягорем гыч кучен, тупуй савырен, кыдал деч ӱлычрак чумал колтыш. Йӱшӧ ямшык кылтала корно вес веке миен возо:
— Караул, пуштеш!
Тидым ужын, шеҥгел терысе кок марий тӧрштен кынельыч, Сакар дек куржын тольыч.
Иктыже, кужуракше, Сакарым мушкынден колтыш. Сакарын вӱр нылле градусыш шумсш ырен кайыш, кужу марийым уло кертмыжым улым гыч шуралтыш. Марий лыдырген волен шинче. Тидым ужын, вес лапкатарак марийже мӧҥгеш куржо. Сакар тудым ыш покто, рогозан тереш кычкыме имне дек миен, имне вуйым лумышко шупшыльо, имне тарванен, пуан тер деч кораҥгын, ончыко кайыш. Шеҥгел терысе марий-влакат лумым келын эртышт.
Рогозан терыште шипчыше тулупан еҥ, Филипп Афанасьевич, нимомат ыш пелеште, лачак Сакарын тӱсшым курымеш мондыдымашын палаш шонымо гай ончен эртыш.
Сакар пычалжым нале, ӱдырлан каласыш:
— Имнетым покто!
Сакарын кучедалмыжым лӱдын-ӧрын ончен шогышо ӱдыр тидым колят, сапшым поген кучыш, шупшыльо, Сакар терым шеҥгеч шӱкале. Имне тарваныш. Сакар, ечыжым шупшын, тер почеш ошкыльо.
Сакарын каймыжым ужын, кыралтше еҥ-влак куатлемыч, мушкындым рӱзен кычкыральыч:
— Але верештат!
Сакар шеҥгекшат ыш ончал. Ӱдырым Кужу куп тайылыш шумеш ужатен мийыш да, тайыл вуеш ойырлыш:
— Лӱметым ом шинче, ынде мӱндыр огыл, тайыл почеш эркын каст...
— Пеш тау, изай, полшыметлан. Иктаж гана мсмнан деке миет гын, Микипыр Яшайым йодын пуро. Мый Яшайын ӱдыржӧ улам.
Ӱдыр тер почсш ошкыльо. Сакарат, ечыжым чиен, пӱнчерыш мунчалтен пурыш... Сакар шке декше миен шумешке Аркамбал Яшайын ӱдыржӧ нерген шоныш. Ӱдырын «изай» манме мутшо Сакарлан ала-молан сай ыш чуч гынат, «Микипыр Яшайым йодын пуро» манмыже ала-мом ӱшандарымыла чучо...
4
«Элнет пӱнчет — сорта рӱдет, Корамас нурет — мелна осет!», — тыгс мурат Корамас ӱдыр-влак.
Корамас нур манме дене нуно огыт шойышт: Корамас нур — пеш кумда. Элнет ик велне Корамас лӱман куд ял уло, Элнет вес велне, коло вич меҥге коклаште, Элнет чодра шеҥгелне кок ял уло... Элнет вӱд — кугу вӱд. Тудын серьштыже шуко ял, шуко чодра уло. Ты кундемыште Элнет пӱнчер деч сылне чодра уке, Корамас нур гай чапле мландат шагал. Лач сорта рӱдыжат марий шемерлан ок волгалтаре, мелна осыжат шагал тӱкна. «Корамас нур» Чужган Осыплан мелна ос веле огыл, мелна кышыл манашат лиеш. Чужганын идым печыштыже нылле тошто каван шога. Южо каван ӱмбалныже кидвурго кӱжгыт куэ кушкын. А Сакар ден Микипыр Яшайлан гын, Корамас нур кукшо курика деч молым ок пукшо.
Сакарынат, Яшайынат шке киндышт у ий марте веле сита. Сакар шыжыже, телыже пычал дене коштеш. Яшай шыже гоч пӱнчӧ омартам кукла, кашкам пӱчкеда, теле гоч пӱнчӧ вож гыч смолам, скипидарым луктеш, шӱйым ышта. Шӱйжым Йортыш суаслан завод гыч вигак ужала, смолажым Озаҥ олашке наҥгая, скипидарым, эн сай сатужым, Чужган дек шупшыкта, вет завод билетлан тӱлаш Чужган ончылгоч оксам пуэн.
Яшай ден ӱдыржӧ, адак имньыжс тело гоч заводышто орланат. Пашадарже чумыржо шӱдӧ теҥге лектеш. Тушечынак билетлан тӱлыман, матрос деп стрелокым (чодра орол-влак) йуктыман.
Сорта гай яндар, шыште гай чевер пӱнчыжӧ Пинерин купечмытым, Булыгиным, янда завод озам — Хохряковым, тулеч моло ситмыжым веле пойдара: Пинерин-влак кажне шошым шӱдӧ дене шолым волтат, Булыгнн тӱжем важык дене пуым наҥгая, Хохряковын йӱдшӧ-кечыже шикшын шогышо кок кугу тӱньыкан заводшо кажне шагатлан ик имне шупшын кертме пуым кочкеш. Кажне ийын Хохряков шӱдӧ дене делянкым налеш. Эн сай чодражым моло купеч-влаклан Элнет ден Юлыш волташ ужала, молыжым, руыктен, заводышкыжо шупшыктыкта. Аршын кутышан артана пуым делянкыштыже руэт гын, шӱдӧвичырым (30 ыр ший) тӱла, заводышко намиен пуэт гын, адак тунарак ешара.
Сакар дене кучедалаш тӧчышӧ марий-влак Хохряков озалан пуым руэн улыт да, тудын приказчикшым — Филипп Афанасьевичым, — пуым принимайыкташ наҥгаят. Делянкыште принимайымеке вара заводышко шупшыкташ тӱҥалнешт. Филипп Афранасьевич важык тояжым ынже кужемде манын, изиш йӱктеныт, шкеат подылыныт. Ямшык Филипп Афанасьевичлан ӧпкелен кая:
— Эх, Вилип Опанасыч, молан тый тудым шыч лӱйӧ, нистолечет пеленетак вет?
— А молан мый тудым лӱем, тудо вет мыным ыш тӱкӧ. Тыйым тудо чумалын гын, тый шкак винамат улат, молан тудлан чумалыктенат.
— Ах, Вилип Опанасыч, вет мый тудын чумалшашыжым шым шинче, шинчем гын, конешне, ом чумалыкте ыле. Вот могай мемнан калык, мыйым ала-могай ия кырыш, вет иктат мыланем ыш полшо...
— Теве мо, Стапан, тый тудым судыш пу, вес гана корнышто кугуракым пагалыже, корным пуыжо.
— А тый свечыл лият мо, Вилип Опанасыч?
— Свидетель-влак тыйын кумытын улыт, а мый тыланет прошенийым возен пуэм.
— Вот тидлан тау, пасибе... Только вет мый тудо иям шым пале... Эй, Придон! Саде ият могай еҥ ыле, шыч пале?
— Кудашнур пычалзе Сакар! — кычкырале лапкатарак марий.
— Сакар ыле мо?
— Самой Сакар.
— Ну, Вилип Опанасыч, тиде Сакар — осал айдеме, эртак чодраште коштын, йӧршеш янлык гай лийын. Тудым чурмашке петыраш кӱлешак...
— А тушто суд вара судитла, — Филипп Афанасьевич Стапаным ӱшандарыш.
Эй, Стапан, корнет кодеш! — шеҥгечын кычкыральыч.
Кернакак, Стапан пу руымо делянке корныжым изиш кораҥ каен огыл. Имньыжым шола велыш шупшылын, изи корпо дене. сип чодраш пурен кайыш. Почешыже Придон ден йолташыже-влакат кудальыч.
5
Чачи корно мучко Сакарым шонен кайыш. Заводышко миен шуо гынат, Сакар ушыж гыч ок лек. Ачаж ден мутлана гынат, подым луктеш гынат, скипидарым йоктара гынат, смолам ойыра гынат, ушыштыжо эртак Сакар. «Эй, ораде улам, молан «кусо улат, лӱмет кузе?» — манын ыжым йод», — шона. Сакар тул.тан чылт Нӧнчык патырла чучеш.
Шыжым смола пу руаш толшо ик еҥ «Нӧнчык патыр» шоям нюйышто (Йомакым колтыш).
Нӧнчык патыр нерген шоя пеш оҥай:
«Ожно иленыт ик кугыза ден куваже. Нунын икшывышт уке улмаш. Ик гана куваже лашкам нӧштыл шинча. Кугызаже ойла: «Кува, икшывына уке, кеч нӧнчык дене ыштем ыле». Кува кугызажын мутшым колыштеш, нӧнчык дене изи аза гайым ышта. Коҥга ӱмбак пышта, нӧнчык аза чонаҥеш. Кугыза ден кува пеш куанат, аза семынак ончаш тӱҥалыт. Нӧнчык аза пуэн овартымыла кушкаш тӱҥалеш. Кум кече гыч кум ияш гай, а индсш кече гыч гугай лиеш, — нимоланат ӧрат. Уремышке модаш лектеш: кӧм кид гыч куча — кидым кӱрлеш, йол гыч куча — йолым кӱрлеш. Калык кува ден кугызалан сырат, вурсаш тӱҥалыт.
Кува ден кугыза нимоланат ӧрыт: «Эргым, тый чодрашке кае, тушто Тумо патыр дене.
Пунчӧ патыр илат. Нунын дене мод», — маныт.
— Йӧра, — манеш Нӧнчык патыр, — только те мыланем кӱртньӧ кестеным ыштен пуыза.
Кугыза апшатыш кая да кум пудан кестеным ыштыктен конда. Нӧнчык патыр кучен онча, — «тиде ок йӧрӧ, кугурак кӱлеш», — мапеш. Кугыза апшатыш кая, куд пудан кестеным ыштыктен конда. Нӧнчык патыр кӱшкӧ шуа, пел кид денак руалтен куча.
«Тиде ок йӧрӧ, кугурак кӱлеш», — манеш. Кугыза адак апшатыш кая, индеш пудан
кестеным ыштыктен конда. Нӧнчык патыр кучен нӧлталеш, — «ну, тидыже йӧра», — манеш, вара ачаж ден ачаж дечын лектын кая.
Кая, кая, Тумо патырым поктен шуэш.
— Тый кӧ улат, кушко кает? — манын йодеш.
— Теве шем чодра шеҥгелне ола уло, тушко еҥ кочшо Опкып кошташ тунемын. Тудым ваҥаш каем. Мый Тумо патыр улам, — манеш Тумо патыр.
— Мыят пырля мием, — манеш Нӧнчык патыр.
— Йӧра, — манеш Тумо патыр.
Каят, каят, Пунчӧ патырым поктен шуыт.
— Тый кӧ улат? Кушко кает? — маныт.
— Мый Пӱнчӧ патыр улам. Тевс тушто, пӱнчӧ чодра вес могырышто, ола уло. Тушко айдеме кочшо Опкын кошташ тунемын. Мый тудым ваҥаш каем, — манеш Пӱнчӧ патыр.
— Тугеже меат пырля миена, — маныт Тумо патыр ден Нӧнчык патыр.
— Йӧра, — манеш Пунчӧ патыр. Каят, каят, чодра тӱрыш лектыт. Изиш умбалнырак пеш чапле ола коеш.
— Теве тышак шогалына, илашна омашым ыштена, — манеш Пӱнчӧ патыр.
— Йӧра, — маныт Нӧнчык патыр ден Тумо патыр. Омашым ыштат, илаш тӱҥалыт. Опкыным ваҥаш первый кече Нӧнчык патыр деп Тумо патыр каят. Пӱнчӧ патыр талукаш ӱшкыжым кучен конда, шӱшкылеш, шолташ тӱҥалеш. Шӱр кӱын шумо годым Опкын толеш — шксжс кынер кутыш, вуйжо сыра под гай, пондашыже важык кутыш...
— Шӱретым пуэт, але шкендым пуэт? — манеш. Пӱнчӧ патырым туге ончалеш, Пӱнчӧ патыр лӱдын туртеш. Опкын ик под шӱрым срӧ-ӧп подылеш, ӱшкыж шылым иканаште нелеш да кая.
Пӱнчӧ патыр адак ик ӱшкыжым конда, кочкаш шолташ тӱҥалеш. Шӱр шолаш вело пура, Нӧнчык патыр деп Тумо патыр толын шуыт.
— Алят шӱр кӱын огыл?
— Вашке кӱэш, — манеш Пӱнчӧ патыр, Опкын кочкын каймым ок ойло.
Эрлашыжым кочкаш шолташ Тумо патыр кодеш. Кок ияш ӱшкыжым конден шӱшкылеш, шолташ тӱҥалеш. Шӱр кӱын шумо годым Опкып толеш, — шкеже кынер кутыш, вуйжо сыра под гай, пондашыже важык кутыш...
— Шӱретым пуэт, але шкендым пуэт? — манеш. Тумо патырым туге ончалеш, Тумо патыр лӱдын туртеш. Опкын ик под шӱрым срӧ-ӧп подылеш, шылым иканаште нелеш да кая.
Тумо патыр угыч ӱшкыжым конда, шолташ тӱҥалеш. Шӱр шолаш веле пура, Нӧнчык патыр ден Пӱнчӧ патыр толынат шуыт.
— Алят шӱр кӱын огыл?
— Вашке кӱэш, манеш Тумо патыр, Опкын кочкын каймым ок ойло.
Кумшо кечын кочкаш шолташ Нӧнчык патыр кодеш. Кум ияш ӱшкыжым конда, шӱшкылеш, шолташ тӱҥалеш. Шӱр кӱын шумо годым Опкын толеш, — шкеже кынер кутыш, вуйжо сыра под гай, пондашыже важык кутыш...
— Шӱрстым пуэт, але шкендым пуэт? — манеш.
— Шӱремат ом пу, шкемымат ом пу, — манеш Нӧнчык патыр.
— А тый тыгай улат! — мапеш Опкын, Нӧнчык патыр дек кучедалаш пижеш.
Ну кучедалыт, ну кучедалыт. Нӧнчык патыр Опкыным сеҥа, якте тумо вожыным шелеш, Опкынын пондашыжым ишыктен шында. Омашышкыже мия, — Тумо патыр ден Пӱнчӧ патыр толыт.
— Ну, йолташ-влак, — манеш Нӧнчык патыр, — мыч декем шӱр кочкаш Опкын тольо.
— Вара кочко? — йодыт Тумо патыр ден Пӱнчӧ патыр.
— Уке, шым пу, шкенжым пондашыж. гыч тумо вожынеш ишыктен сакышым, — манеш Нӧнчык патыр.
— Кай! — маныт, огыт ӱшане Тумо патыр ден Пӱнчӧ патыр.
— Огыда ӱшане гын, кочмек наҥгаен ончыктем. Патыр-влак кочкыт, йӱыт, вара Опкыным ончаш каят. Мият, ончат: Опкын пондашыжым вож гычак кӱрлын коден да вӱрым йоктарен-йоктарен каен. Патыр-влак вӱр йоген кайме кыша дене каят. Каят, каят, мланде рож дек. шуыт: Опкып мланде кӧргыш пурен.
— Опкын почеш кӧ пура? — йодеш Нӧнчык патыр.
— Йӧра, — манеш Нӧнчык патыр, — пурем, только шымлу шым шӱлян вӱраным шымытым пунаш кӱлеш...
Патыр-влак шымлу шым шӱлян шым вӱраным пунат. Нӧнчык патыр индеш пудан кестенжым налеш, вӱраҥеш кылдалтеш да волаш тӱҥалеш. Ик вӱран кутышым вола, — ок шу, вес вӱран- кутышым вола, — уке. Шым вӱраным шуйымеке иже волен шуэш. Мланде йымалнат калык тыгак ила. Вӱр йогымо кыша дене кая, ик ялышке шуэш. Ик пӧртышкӧ пура, тушто вате шӱвылжӧ дене лашкам нӧштыл шинча.
— Молан тыге шӱвылет дене нӧртен нӧштыл шинчет? — йодеш Нӧнчык патыр.
— Памашыште кум вуян кишке ила, вӱдым ок пу, — манеш вате.
Атым пуыза, мый шке миен толам, — манеш Нӧнчык патыр, атым налеш, вӱд дек кая.
Памаш тӱрыш шуэш, кишке чушлаш тӱҥалеш:
— Кӧ толеш-ш? Мо кӱлеш-ш?
— Мый, Нӧнчык патыр... Ик ате вӱдым пу.
— Уналан кӧра ик атым пуышаш, — манеш кишке. Нӧнчык патыр ик ате тичак вӱдым нумал толеш. Кошкен кийше-влак погынат, иканаште ик ведрам йӱыт. Вӱд пытен кая.
Нӧнчык патыр адак вӱд дек кая.
— Кӧ толеш-ш? Мо кӱлеш-ш? — кишке чушла.
— Мый, Нӧнчык патыр... Ик ате вӱдым пу.
— Иканалан уна, весканалан тушман, — манеш, кишке кум вуйжымат иканаште нӧлта, Нӧнчык патырым чӱҥгалаш шона.
Нӧнчык патыр индеш пудан кестенже дене псрен колта, кум вуйге иканаште лаштырта.
Нӧнчык патыр ик ате вӱдым нумал толеш, калыклан каласа:
— Кишкыдам пуштым, — манеш.
Ялыште тугай куанымаш лиеш, каласен мошташат ок лий. Кум кече эртак пайрем лиеш.
Кум кече эртат, Нӧнчык патыр йодеш: .
— Шкеже кынер кутыш, вуйжо сыра под гай, пондашыже важык кутыш, — тыгай Опкын илыме верым кӧ шинча?
Ик кугыза Нӧнчык патырлан виктара:
— Пуштмо кишкет тудын шольыжо ыле. Изаже умбалнырак, курык вес могырышто, ила.
Кугызан ойлымо корно дене Нӧнчык патыр кая. Кая, кая, чапле полат дек шуэш. Окна почылтеш. Окнаште йытыра ӱдыр шинча.
— Тый кӧ улат? — йодеш Нӧнчык патыр.
— Мый мланде ӱмбалнысе ӱдыр улам, мыйым тышке Опкын кондеп, огешат коч, огешат колто, — манеш ӱдыр.
— Кызыт Опкынжо кушто?
— Полатыштыже мала, тудо мланде ӱмбалан пондашыжым кӱрлын коден, а тудын вийже пондашыштыже ыле, — ыҥглыктара ӱдыр.
— Мыйым тый пурто, мый тыйым утарем, манеш Нӧнчык патыр.
Ӱдыр порсын кандрам колта. Нӧнчык патыр порсын кандра дене Опкынын полатышкыжс кӱза. Ик пӧлемыш мия, Опкын чара оҥылашыжым шогалтен мален кия. Нӧнчык патыр тудым тушакынак кестенже дене перен лаштырта. Ӱдырым налын, пурымо рожшо дек мия. Первый ӱдырым кӱзыктен колта. Вара шке кӱзаш тӱҥалеш. Кӱзен шумыж годым Пунчӧ патыр ден Тумо патыр вураҥым руал колтат. Нӧнчык патыр вес тӱняшке мӧҥгеш пӧрдын вола...
— Илышашем уло гын, тӧшак лийже, колышашем уло гын, кӱ лийже, — манеш.
«Вушт!» шоктен, тӧшакышке волен возеш. Кынелеш да саде ялышкыже кая. Кугызам кычал муэш. Мо лиймыжым рат дене ойла.
— Тугай ош кайык уло, тудо тыйым ош тӱняшке луктын кертеш. Только тудлан шулалтымыже еда мушкындо гай шыл моклака кӱлеш. Мемнан чодраште ир ӱшкыж уло, тый ир ӱшкыжым пушт, вара кайык дек кае, — кугыза туныктен колта.
Кугызан туныктымо семын, Нӧнчык патыр ӱшкыжым пуштеш, шылжым руэн, мешакыш опта, вара ош кайык деке кая. Ош кайык Нӧнчык патырым ош тӱняшке лукташ келша. Нӧнчык патыр ош кайыкын тупышкыжо кӱзен шинчеш, шӱлалтымыж еда тудлан ик моклака шылым пуа. Кӱза, кӱза, ош тӱня кояш тӱҥалеш. Лачак тунам шыл пытен кая. Ош кайык ярнаш тӱҥгалеш. Мом ышташ? Нӧнчык патыр коҥлайымачшс ик моклака шылым пӱчкын луктеш, ош кайыклан пуа. Ош кайык кенета Нӧнчык патырым мланде ӱмбак луктын шогалта.
— Пытартыш кок моклакаже пеш тамле ыле.
— Тудо мыйын шылем ыле, уна тышеч пӱчкып пуышым, — коҥглайымалжым ончыкта Нӧнчык натыр...
— Ну шым шинче, тыйым мланде ӱмбак ом лук ыле. Ынде тый мланде ӱмбалне улат,
тыште тыланет мыйын вий ок шуто, — манеш да ош кайык мланде рожыш пурен кая.
Нӧнчык патыр олашке кая. Олашке пура. Ола мӱгыралт шинча. Пӱнчӧ патыр ден Тумо патыр ӱдырым тавален кучедалыт. Ӱдыр ден ачаже-аваже, оласе калык, кӧ талырак лиеш манын, ончен шогат. Нӧнчык патыр ӱдыр дек мия. Нӧнчык. патырым ужын, ӱдыр пеш куана. Ачажлан-аважлан, калыклан каласа:
— Мыйым утарыше. Опкыным пытарыше — уна тиде патыр.
Калык Нӧнчык патыр йыр погынат. Ӱдырын ачаж ден аваже ӱдырым Нӧнчык патырлан марлан пуаш келшат.. Ӱдырын ачаже олаште кугу тӧра улмаш. Пӱнчӧ патыр ден Тумо патыр пеш вожылыт. Нӧнчык патырын, суаныштыжат огыт шого, чодрашкышт каят.
Нӧнчык патыр мотор ватыж дене олаште илаш тӱҥалеш. Тудын тукымжо кугун шарла.
Огыда инане гын, коҥлайымалдам ниялтен ончыза. Коҥлайымалныда лаке уло гын, теат-тудын тукым улыда».
Шоя шойыштшын пытартыш мутшым колын, колыштшо-влак коҥлайымалыштым ниялтен ончышт. Чылаштынат коҥлайымалнышт лаке уло.
— Кернак уло, — мане ик тӱлыжгырак шинчан марий..
— Мый шойыштам шонеда мо? Мый керым ойлем, — мане шоя шойыштшо.
Кастене, малаш вочмеке, Чачиат коҥлайымалжеш ниялтен ончыш, тудынат
коҥлайымалныже лаке уло. «Вара мыят Нӧнчык патыр тукым улам мо?» — шоналтыш Чачи. Молан вара Чачи, Нӧнчык патырла, кӧм кучен, тудым сеҥен ок керт? Кернак, Чачи шке ийготшылан,. ӱдрамаш улмыжлан ятырак виян: пу пӱчкаш нимогай пӧръеҥ дечат ок чакне. Пу сорымымат ятыр кугумак. нумалеш. Но кеҥежым, шияш миймыж годым, Чужган Макарым сеҥен ыш керт. Макарым кӱкшӧ сарай гычше-вигак унчыли шуаш кӱлеш ыле. Теве чодрасе марий тунам тушто лиеш ыле гын, Макарым ала-куш шуа ыле.
Тудо кернакак Нӧнчык патыр тукым... Чодрасе марийым-шоналтымыже еда Чачин шумжӧ чӱчкыдын кыраш тӱҥалеш. Патыр марийын тӱсшӧ Чачин шинчаончыкыжо илыше гай толын шогалеш. Але марте Чачи ик пӧръеҥ рвезе нергенат тыге шонен огыл ыле. Лачак Григорий-Петровичым, шке ял учительжым, ужеш гын, Чачин шӱмжылан ала-мо ынглыдымын сай чучеш ыле. Григорий Петрович ялысе моло еҥ гай огыл, чиймыжат ару, ойлашат пеш мастар, койышыжат тыматле. Але марте Чачи-лан Григорий Петрович деч сай еҥ укела чучын гын, ынде чодрасе марий дене таҥастарымаште, тудын тусшӧ вишкыдемеш, шула, тудын олмеш пеҥгыдын, рашемын вес тӱс шогалеш. Кернак, тудо Григорий Петрович дене таҥастарымаште, пеш келшыше, Григорий Петрович дечат мӧҥгӧ огыл... Мом ыштет? Ӱдырын каче нсргсн шонымо жапше шуын. Таҥастарыдс, ойыркалыде ок лий... Григорий Петрович деч, чодрасе. марий деч савырпен, Чачин шонымашыже Чужган Макар дек миен перныш...
6
Кодшо кеҥежым Чачи ачаж ден коктын Лопнурыш Чужган Осып дек шияш, терыс кышкаш полшаш миеныт. Скипидар заводыш шупшыктымо бочкылам шотлыкташ миймыж годым Яшайлан Чужган кугыза тыге каласыш:
— Шияш, терыс кышкаш тол, иктаж пуд уржам кӱсын пуэм.
Нужна еҥлан эн йӧсӧ жап — кинде шумо деч ончычсо жап. Пазарыштат тунам кинде эн шсргс лиеш. Чужган кутызан кумылжо пеш келшыш. Яшай шке денже пырля Чачимат наҥгайыш. Поян еҥлан пашаче кид нигунамат уто огыл. Коктын миет гын, ала утларак пуа, — шона Яшай. У кинде шумеке, кӱсын налме киндым мӧҥгӧ пуыде ок лий. Уке гын, Чужган кугыза кӱсын вара нигунамат ок пу, паша ыштымат так кая, но паша ыштыме годым пукша, йӱкта... Тидыжат пеш шергын шога...
Чужган кугызан ныл эргыже уло. Кугуракше сурт кокла пашам вуйлата, пашам ончсн ыштыкта. Кокымшыжо эртак скипидар заводышто ила. Чужган кугызан скипидар ойырымо заводшо ял деч иктаж пел меҥге ӧрдыжтӧ. Тиде заводышко шем скипидар йырваш толеш. Чужган кугыза нужна-влаклан шыжым оксам пуэда. Смола заводлык билетым сулаш, подым ачалыкташ, скипидар пучлан вӱргеньым налаш нужна еҥ кеҥежым оксам кушто муэш? Чужган кугыза дек кайыде. ок лий, Чужган кугыза луктын ок кудалте, оксам пуа, только шыман гына пелешта:
— Кӧ ончылгоч оксам налеш, скипидар акше моло деч шымурлан шулдырак лиеш.
Нужна-влак тидлан тореш огытыл. Чылт такланак поян еҥ кунам оксам луктын пуа!
Руш, суас поян-влак оксам пуат гын, процентым налыт, маныт. Чужган кугыза нимогай процентым ок нал. Лачак йӱктет гын, аракам йӱэш. Окса пуышылан аракам кузе от йӱктӧ? Подлан черпыт арака шуко мо? Лу-лучко под улмаште Чужган кугыза дек шыже тӱҥалтыш годым лу-лучко черпыт арака толеш, иктаж кок арня эртак пайрем лиеш. Тидым кӧ шотла? Адак шошым пуышаш-налшашым шотлаш завод ыштыше-влак погынат гын, кугу пайрем лиеш. Чужган кугыза шыжым авансым пуа да, вара смола шолтышо-влак тудлан теле гоч скипидарым шупшыктат. Чужганын кокымшо эргыже эре возен веле шога. Мо кӱлешымат кевыт гыч пуат. Шошым, завод шолтен чарнымеке, расчетым ыштат...
Кумшо эргыже Озаҥышке коштеш. Озаҥышке ика-наште коло-кумло ула дене скипидарым наҥгая.
Нылымшыже, Макарже, кевытыште шогылтеш да урем воктен коштеш, моло пашаже уке.
Макарлан коло ик ий темын гынат, Чужган кува тудым але эре изилан, шотла. «Але тудын ешыже уке, модын коштеш гынат, келша», — манеш...
Чачим ачаже Чужган кугыза дек намиен пуртыш гын,. Чачи чылт ӧрӧ... Кудвечс урем могырыш изиш тайыл. Урем турыштӧ, капка ик велне, куд угылан, пӧрт, уремышке куд кугу окна. Пӧрт ваштареш кок пачашан клат. Капка вес велне, уремышкыла, омсан кевыт. Кевыт шеҥгелне вес пӧрт, шурно клат. Шеҥгел оралтыжат пеш кӱкшӧ улыт...
Кудвечыште, леваш йымалне, еҥ куткыла шолеш. Южыжо кӧргӧ вута гыч тсрысым луктын кышкат, южыжо орвашке оптат. Кок-кум орва почела лектын кая, кок-кум орва почела толын шогалеш. Чужган кугыза, Яшай ден ӱдыржӧ толмым ала-кушеч ужын, лектынат шуо.
— Кечывал марте терыс кышкаш полшеда, кечывал деч вара шияш каеда, — мане...
Пакчаш лекмекс, Чачи адакат чотрак ӧрӧ: идым пе-че тич эртак каван. Аркамбалын шыжымат уло ялжынат тынар каван ок лий ала-мо! Адак каванже могай улыт: кажныже Чачимыт пӧрт дечын кугурак... Идымыштат еҥ куткыла шолеш. Иканаште вич шаремым шияш тӱҥальыч. Шарем кужу гынат, шукын шиймаште вашке-вашке веле лектын возыт.
Шийын пытарымек, пуалташ, арвам. нумалаш туҥалыт. Кырыме кылтажым пакчашак каваныш оптат. Тынар шуко шиймаште арважат, пырчыжат шуко лектеш. Арважым керем дене пидын-пидын вигак сарайыш нумалыт. Сарайыш пакча гычла вигак кӱзаш лиеш.
Оҥа дене кӱвар гайым ыштыме. Сарай аҥыште капка гай кугу омса. Пырчыжым, идымешак пудапка дене висен-висен, кӧлан кунар пуаш каласыме, мешакыш оптат.
Уржа налше нужна-влак Чужган кугызалан таум ыштен-ыштен, кӧ ик пудым, кӧ кок пудым, кӧ кумытым пумал-нумал каят...
Яра кеҥежым Чужган кок каваным шийын шалата. Ӱдаш мойын тудын шийын толашышаш уке, кӱсын пуымыжым мӧҥгӧ погымыжак сита. Лачак телым кинде ак кӱза гын, иктаж каваным шиеш, адак Озаҥ олаште пайдале подрядым налеш гын, шийыкта. Тыгыдын, ик пудын, кок пудын, Чужган шагал ужала. Лачак смола завод пайщик-влаклан скипидар акеш шотлен пуэда.
Чачи кылтам нумалшыжла да шарем шарышыжла ик ӱдыр дене пеш келшыш. Ӱдыр, Лапнурак улам, мане. Лӱмжат ала-мо тӱрлӧ оҥгайсыр: Сандыр. Тиде ӱдыр пеш галын шиеш гынат, шке эре Чужган-влакым вурса:
— Нуно шарашыже нушкыдын шарат, да тоҥгедашыже кӱым тоҥгедыктат. Теве кызыт тынар калык погынен шиеш. Чужган кугыза пеш пушкыдо кумылан, шонат. Теат уна тунар меҥге кокла гыч «поро еҥ» дек толын улыда. Кӧ шинча, ала тудо поро кумылан, ала тудо шкежак шкенжым поро кумыланлан шотла, калыклан сайым ыштем шона? Но тудын порылыкшо шкаланже веле пайдам конда. Тудын поро кумылжо мемнан ялыште шукыжым кӱчаш колтен.
— Осып кугыза тынар осал гын, молан вара тый тудлан шиящ толынат? — Чачи йодеш.
— Чумыр мландынам тудо поген налын гын, илаш моло йӧн уке гын, кушко каст? Пӱйым пурлат да толат. Тидым мый тыланет молан ойлсм, тый тидым садыгак от умыло.
Кернакак, Чачи Сандыр ойлыма гыч нимомат ыш умыло. Толмо кечыште Чужган кугыза Яшайлан уржам ыш пу. Вес кече паша ышташ кодаш логале.
Эрлашыжым Сандыр эре Чачи воктен кошто. Сандыр веле огыл, кече мучко Чачи ӱмбач вес еҥат шинчажым ыш кудалте. Тиде еҥ — Макар ыле. Шийын пытарымеке, теҥгсчсылак южыжо кышылым чумыраш, южыжо пуалташ тунҥальыч, южыжо кырыме кылтам нумалыт.
Сандыр ден Чачи арвам керем дене пидын сарайышке нумалыт. Пытартыш гана нумал кузыктымск, Чачи ала-кузе, шкат ок шинче, Сандыр деч изиш вараш кодын. Сандыр сарай гыч ончычрак волен каен.
Арвам ястарен, Чачин сарай капка дек шушашыже годым тудым ала-кӧ шеҥгечше руалтен кучыш, капка шеҥгек шупшылын, арвашке йӧрыктен шуыш. Чачи нимом ыҥыленат ыш шукто, мелгандраже кӱрльӧ, чара оҥыштыжо еҥ кидым шиже. Чачин могырышкыжо кишке тӱкнымыла чучо. Чачи, уло вийжым поген, кучышо еҥым шӱкал колтыш, кынел шогале, воктенже Чужган Макарым ужо. Чачи сарай омса дек кок йол тошкалтышымат ыштен ыш керт, Макар тудым руалтен кучыш, адак йӧрыктен шуыш. Ындыже Макарын кидше ала-кушко тӱкна ыле, Чачи лудын вожылмыж дене кычкырашат монден, ала-кӧ Макарым ӧрдыжкӧ шупшыл шуыш, Чачим, кид гыч кучен, кынелтен шогалтыш, сарай гыч вӱден лукто. Чачин тунам иже ушыжо пурыш. Ончылныжо Сандыр шога.
— Ия, мо жапыште кӱзен шуын, мый эре эскерен коштымыс. Тудо тыйым теҥгечсек ваҥа... Яра кийшыжла тудын кояже чыгылтеш... У-у, ия вуй, мый але тыланет ушым пуртем, — мушкындыжым Сандыр сарай век рӱзалтыш, Тидым шоналта да Чачин шӱмжылан кызытат шуй веле чучеш.
7
Смола заводышко тӱрлӧ еҥ толеш, тӱрлӧ шомакым ойла, тӱрлӧ койышым ончыкта...
Теве смола пу руаш толшо Левентей кугыза уло. Тудо пеш оҥай еҥ. Капше кугу гынат, суткалан икана веле кочкеш. Эрдене кынелеш да вигак чодрашке кая.
Кечывалланат ок тол. Лачак пычалжым гына эре пеленже коштыкта. Кастене чодра гыч моло еҥ деч ончычрак толеш. Чӱчкыдын теве урым, теве мераҥым лӱен конда. Садлан чӱчкыдын шыл шӱрым кочкеш. Кочкеш манмаште, иканаште ик кӧршӧк шӱрым кочкеш, пел сукыр киндым авызла. Ну пашажымат ышта: шкетак кечеш пел важык смола пуым руа.
Чачин тыге, тӱрлым шонен, кӱнчылам шӱдырен шинчымыж годым ачаже очаг ӱмбач кычкырале:
— Чачи, под лукташ!
Шындыме под лу шагат щинча: южгунам латкок шагатышкат шуэш. Тиде жапыште коҥгаште чарныде тул йӱла. Подыш оптымо пӱнчӧ вож шыранен веле кодеш. Тунам под шуын маиыт.
Мый изием годым смола завод омашыште шуко иленам. Подым шындашаш, подым лукташат ачинлан полшенам. Кресаньык еҥ кугурак укеште шым-кандаш ияш йочамак чодрашке пиля вурдо кучаш шупшкедаш тӱҥалеш. Мыйын тунемаш каймекем пила вурдо кучаш Овдоч шӱжарем шуко коштын. Завод паша — пет лавран, шӱчан, пуракан паша.
Заводышко иктаж пел меҥге миен шумо деч ончычак скипидар упш нерышкет пура, вара пу шелыштме йӱк шокташ тӱҥалеш. Адак изиш кает, пӱнчерла коклаште шикш кӱшкӧ кӱзымӧ койылалта. Миен шуат, омаш гыч еҥ-влак лектыт: тувырышт шеме, шӱргыштышт шӱч нурак, кидышт смола дене чиялген, шкешт дечык скипидар йӧршан пӱжвӱд лектеш, еҥ-влакын пӱйышт гына ошын коеш. Палыдыме еҥ лиймаште аптыранет веле. Смола заводышто мый лач иктылан куанем ыле: пычкемыш лиймеке, под тӱр гыч ужар-канде тӱсан шикш лекташ туҥалеш. Под леведышым нӧлталмек, под ӱмбалан первый, пылла койын, лудо шикш налеш, вара шикш лоҥгаште канде тул коеш, вара «оу-ух!» шоктен, кугу йошкар тул пел пӱнчӧ кутышыш кузен кая. Ик жаплан завод йыр кечывал гай волгыдо лиеш, вара тошто дечат пычкемышын чучеш... Лачак тӱньык вуйышто йӱлышӧ изи тул гына очаг ӱмбалым волгалтара. Очаг ӱмбалне толашыше еҥ-влакын ӱмылышт кужу лиеш, шкештат йомакысе еҥла веле койыт... Тыге ончен шогаш мыланемат шуко ыш тукно. Пиля вурдым кучен кертше подым шьшдаш-лукташат кертман, но очаг ӱмбалне пашам ышташ изи еҥлан огыл, кугуланат йӧсӧ: логарыш, нерыш ошма пурак пура, шикш тӱнчыктара, тул когарта. Чылт тамыкысыла чучеш...
Ачажын йӱкым колмекше, Чачи тунамак куржын лекте. Чачи почеш Левентей кугыза лекте. Левентей кугыза Яшайлан тареш монын толын огыл, — Яшайын смола пуым тарлен руыкташ вийже ок шуто, — Левентей кугыза так, пашам йӧратенак полшаш лектеш. Левентей кугыза адак Чачим пеш йӧрата. «Чачилан мотор качым муам», манеш...
Заводышко толшо Корка-сола марий-влак Левентей кугыза нерген пеш оҥайым ойлат.
Самырыкшс годым Левентей кугыза пеш вустык улмаш маныт. Логаржыланат пеш осал улмаш. Пашам ок ыште, а кочкаш эре тамлым кычалеш. Еҥ семын полдыран шӱрым да мойын ок коч.
Муным гын пареҥге наре оптен шолта: муно огыл гын, куваважын чывым кучэн шӱй гыч руалеш велеш. Куваваже вурса гын, Левентей ваштарешыже тыге ойла улмаш:
— Тый ачийым шужыктен пуштынат, а мый шужен кошташ ом шоно. Мыланем кочкаш шуко ок кӱл: мый кечеш икана веле кочкам. Пашам от ыште манат гын, мый тыланет молан ыштем? Тый садыгак мыланем нымомат от пу, чыла Йыванетлан пуен кодет. Адакше тыланет ачий шуко ыштен коден.
Левентей кугызан куваваже пеш поянак огыл улмаш, но путырак пешкыде улмаш.
Садлан Левентей кугыза тудлан лӱмын ӱчым ыштен.
Ӱдырым налын посна лекмекше Левентей кугыза йӧршеш весемын. Манмыжла, куваваже нимом пуыде тудым посна луктын колтен. Левентейлан нужна ужаш шуко тӱкнен...
Икшыве-шамыч шочаш тӱҥалыныт. Чикташат, пукшашат кӱлэш. Икшыве тыйын укетым ок шинче, еҥыным мом ужеш, эре йодеш. Адак шкежат шке икшыветым еҥ шот денак ончынет. Теве тунам Левентей кугыза смола пу руаш тӱҥалын. Тулеч вара кажне шыжым, ур шумо деч ончыч, смола заводышто эртара. Туге гынат, паеш пурен иканат смолам шолтен огыл, эре еҥлан веле тареш коштын.
Пычал ден кошташ Левентей кугызам Янык кугыза туныктен. Янык кугыза чодырашке кая да арня, кок арня коштеш улмаш. Тыге шуко коштмаште йолташ деч посна йӧсӧ.
Янык кугыза йолташлан Левентейым коштыкташ тӱҥалын. Левентей маска гай патыр, тыгай-тугай лиеш гынат, тудлан ӱшанаш лиеш. Янык кугыза дене пырля Левентей маска пушташат коштын...
Левентей кугыза икшыве-шамычшым пеш ашнаш шонен гынат, икшыве-шамычше изинекак колен пытеныт. Кок эргыже иканаште шедыра дене коленыт. Ик ӱдыржӧ логар пуал колен. Молыжо кокырен, кӧ мӱшкыр дене йӧсланен коленыт. Шоҥгылыкешыже ик икшывыжат кодын огыл. А икшывылан Левентей кугыза пеш шӱман...
8
Чодра орол Токтар, Сакар почеш курышталыштын, ноен пӱжалтын. Тамака шупшын шинчышыжла могыржылан юж-ж чучо. Тыге простудитлалташат лиеш, каяш кӱлеш, — шоналтыш Токтар. Тарваныш. Ечыжым чийыш... Пачерышкыже кайышыжла Токтар Сакар нерген шонаш тӱҥале. Сакарын тыге ыштымыже тудым первый ӧрыктарыш. Мыняр ий чодрам оролен, Токтар тыгай озорникым первый ужын. Вара, кайме семын, Токтар сыраш тӱҥале. Пачерышкыже миен шумыжо годым чытыдымын шыдешкыш.
— Мыйым, Токтарым, тыге мыскылаш!..
Сай еҥ лиеш гын, иктаж теҥгем пуа гын, айда лӱлтшӧ, кӧ чамана? Чодыра Токтарын пӱжвӱдшӧ ден кушкын огыл, янлыкымат Токтар ончен куштен огыл... Куван Семон чодрам шолыштеш. Токтар тидым пеш раш шинча. Тудын ӱмбач молан протоколым возаш, тудо кумыл шуктышо еҥ. Ик мутымат ыш пелеште, мӱйым Токтар вате дек наҥгайыш.
Конешнеэ, тудо чылажымак Токтар ватылан пуен огыл, пелыже чоло шкаланже коден.
Тудлан вурсаш лиеш мо? Кеч-кӧат шкенжым мондыман огыл... А саде каварен кертдыме пелыжым огыл, нимомат ыш пу, ӱмбачше мыскылен веле кодыш. Кузе от сыре?
Пӧртыш миен пурыш да, Токтар вигак протокол возаш шинче. Ватыже чайым шолтен, Куван Семон кондымо мӱйым луктын шынден. Токтарын чай йӱмыжат ок шу, кочкышат логар гыч ок кай. Иктаж шагат чоло тӱрвыжым шуйкален возен шинчыш. «Кудашнур Епрем Сакар 76-шо кварталыште пушеҥгым руэн, мӱкшым толен, чодра оролымат сисырташ толашен» ...
Сакар шке декше тольо, луй ден уржым ньыктын коваштыжым чымен оҥамбалан шогалтыш. Шоҥго аваже пеш куаныш... Ынде Сакар парым гыч лектеш, шона.
Парымышкыже Сакар ок пуро гынат лиеш ыле да, мом ыштет, икшыве мом шона гын, ыштыде ок чарне. Пӱнчыдӱрыштӧ кугу урлык чомам ужын толын да, йӱдым мален ок керт... Пазарыште изирак чомам вич теҥгеланат налаш лиеш, а Сакар чомалан лучко теҥгем пуэн. Аважат, Левентей кугызат мо ойлышт: нужна еҥлан кугу имне ок кӱл, лучко теҥгелан чомам огыл, изирак талгыдым налаш лиеш, вес ий кычкаш йӧра, — маньыч. Уке, Сакар нигӧмат ыш колышт. Тыгылай годымжо аважымат пеш йӧрата, Левентей кугызамат пагала. Левентей кугызам кузе от пагале, Левентей кугыза Сакарым пычал дене кошташ туныктен. Чомам налаш Сакарын шкенжын вич теҥге оксаже веле, лу теҥгем Лопнур Чужган Осып деч араш тӱкныш. Чужган кугыза утыжым ыш мутлане, лу теҥгем луктын пуыш. Лачак ик ойым веле каласыш:
— Ур коваштетым, молыжымат весылан ит ужале... Чай-сакыр кӱлеш гын, пуем, нал...
Сакар осьмушка оҥа чай дене пел кремга сакырымат нале. Тыге Сакар парымыш пурыш, тыге Сакарын виташте имнье вольыкшо лие. Сакарын ушкалже мойын уке. Пижергылан, чулкалан, манын, аваже кок шорыкым веле ашнаш толаша...
Садлан Сакар керек кунар ноен толеш гынат, чомаж дек лектын пурыде ок чыте...
Ончашыже утларакше аважлан тӱкна. Сакарын моло ешыже уке. Аваже Сакарлан ӱмашсек ӱдырым налыктынеже. Сакарже, «але изишак чытена, имнье деч посна ӱдыр налаш кузе кайет?» — манеш. Ӱдыр налме деч ончыч Сакар еҥ шотан лийнеже... Але салтаклан кайме дечат кодын огыл. Ик эргым огыт нал, маныт да, ала?..
Сакар ачаж деч лу ияш тулыкеш кодын. Ачаже илыме годым Сакар школышкат тунемаш
миен, только школышто кум кече веле шоген. Учитель эрге ден урядник эргэ Сакарым кудывече лукеш авыреныт:
— Марий — мераҥге, марий — мераҥге, — манын лӱмдылыныт.
Сакар мераҥ иге огыл, Сакар пире игыла шужым шогалтыш. Урядник эрге ден учитель эрге Сакарым лавыраш пӧрдалтарен нальыч. Сакарын тувыржо нымолан йӧрдымын амыргыш. Уряник эрге ден учитель эрге утен каен воштылыт. Сакарын чонжылан каласен моштыдымын йӧсӧ лий гынат, Сакар ыш шорт... Уло вийжым поген руш йоча-шамыч дек миен пиже. Урядник эргым уло кертмыжын вуй гыч мушкындыш, учитель эргын нержым сусыртыш. Учитуль эргын нер гычше вӱр йогаш тӱҥале. Учитель эрге магырен-магырен ачаж дек кайыш.
Урок тӱҥалме деч ончыч молитва лие. Молитва пытымек учитэль нимом пелештыде Сакарым шоягорем гыч кучыш, комака лукыш намиен шуралтен, сукыктен шындыш, вара кычкырале:
— Я дам тебе драться!.. Шого кас шумеш!
Сакар кыде-годо кынел шогале.
— Кушко кынелат! Шого пулвуйышто! — кычкыра учитель.
Сакар сукалтен ок шич. Учитель утларак шыдешкыш:
— А, ты не хочешь слушаться!
Сакар вуеш линейка «шолт» перныш. Сакар мераҥла тӧршталтыш, омса воктенсе ишкэ гыч шӱкшӧ мыжерже ден упшыжым солалтыш, школ гыч лектынат возо. Тулеч вара школ воктеч эртымыж годымат школ пӧртым тупуй онча ыле.
Ачаже колымеке Сакар вес йоча-шамыч дене пырля яндау заводышко паша ышташ кайыш.
Тудо шокшо бутылкам нумалаш пурыш. Туштыжо ила ыле, пашадарат первый тылзыштак кандаш теҥге чоло логале. Сакарлан пашаште эҥгек тольо. Ик эрдене Сакар пашашке лектын. Мастар йӱшӧ улмаш. Сакар шуарме коҥгаш ала-мыняр гана бутылкам намиен кодыш, иктата ышат пере, ышат шӱрдӧ. Сакарын чонжылан сайынак чучо. Сакар мастар дек толын, совокшым шуен шогале. Мастар ала лӱмынак, ала йоҥылыш, — тидым Сакар пален огыл, — шокшо бутылкам совокыш колтымо олмеш, Сакарын кидвургышкыжо шуэн.
Сакарын кид гыч совок тунамак волен возо, кидвурго тарай гай йошкаргыш, пӱкш гай вӱдотыза налын шинче, чытыдыме чот пучышташ тӱҥале. Сакарым тунамак фельдшер дек вӱден наҥгайышт. Фельдшер, ала-могай эмым шӱрен, мамык гай пушкыдо ош вынер дене пидын колтыш. Сутка гыч адак толаш шӱдыш. Но сутка гыч Сакар заводым кудалтен мӧҥгышкыжӧ ошкыльо: озалан чолак еҥ ок кӱл...
Сакарлан шуко орланаш тӱкныш, кидше пел ий гыч иже тӧрланыш. Кидше тӧрланымек
Сакар паша ышташ заводыш ыш кае. Сакарын йӧратыме верже чодыра лие. Кудашнур ял чодыра тӱрыштӧ шинча. Умбакыже Элнет вес могырыш шумеш эртак чодыра. Тиде чодыраште тӱрлӧ янлыкат шуко уло. Эн шукыжо мераҥ. Кудашнур-шамыч шошо еда, кылме лум еҥым нумал кертме годым мераҥ покташ коштыт. Пычалзе-влак ик оҥай верым авырен шогалыт, олыжо, пычалдыме-влакше, вес тӱрым кычкырен-кычкырен мераҥым лӱдыктен пычалзе-влак дек поктен кондат.
— Агач!.. Агач!.. Агач!.. — шокта чодыраште.
Мераҥ тыш руалта — ваштарэшыжэ «агач!» — шокта, вес вере руалта, адак — «агач!».
Мераҥ тымык верышкыла кудалеш.
Тымык верже эн шучкыжо: тушто мераҥлан мучаш лиеш...
— Шӱлт!.. шокта ик вере — мераҥын ӱмыр пытыш.
— Шӱлт! — шокта вес вере. Йӧра пычалзыжын кидше тура огыл улмаш, мераҥын коварчешыже веле кок ядра логалын. Мераҥ орышыла вес веке кудалеш.
Йӧнеш толеш гын, южгунам мераҥ поктышо-влаклан кажныжлан ик мераҥ гыч логалеш, южгунам кок еҥлан ик мераҥ, а чӱчкыдынак чумыр артельлан лучко-коло еҥлан кок мераҥ веле верештеш. Тунам мераҥым, пырля шолтен, артельын кочкыг. Шӱржым кӧ мыняр кертеш, гунар кочкеш, а шылжым, «букымтам» ыштен пайлат.
Мераҥ покташ Сакар пеш йӧратен. Мераҥым покгымо жап Сакарлан пайремла чучын.
Лачак лӱяш гына Сакарлан вашке логалын огыл. Шкенжын пычалже уке улмаш, а еҥ шке пычалжым сомсора ок пу.
Икана, мераҥым покташ кайме годым, Сакар ала-кузе Левентей кугыза дене нырля лийын. Левентей кугызан пычалже пеш йытыра, кугуат огыл, лачак икшывылык. «Эх, мыйын тыгай пычалем лиеш ыле гын», шона Сакар. Шинчаже йӱлен-йӱлен кайыш да, Сакар чытен ыш керт, Левентей кугыза деч йодо:
— Кугызай, таче кеч икана лӱяш пычалетым пу, — мане.
— Лӱймет пеш шуэш мо? — шыргыжалтыш Левентей кугыза.
— Пет чог шуэш. Только мыланем пычалым икгат ок пу.
— Мый дечем ит ойырло, — мане Левентей кугыза.
Сакар чытыдыме чот куаныш. «Левентей кугыза тӱняште эн сай еҥ», шоналтыш.
Левентей кугыза, чодрашке миймеке, тыгыде кож коклашке пурен шинче, воктенже Сакарым шындыш, Сакарлан кузе лӱйшашым ончыктыш: «Теве тыге викте, чыге ончо.
Коваштыже локтылалтме деч вуйым ончсн луйӧ», — мане.
Сакар пычалым кучен шинче. Умбалне «агач!.. агач!..» — шокта. Ик вере — «шӱл-лт!» — шергылт кайыш. Сакарын шӱм мераҥлак пырткаш тӱҥале. Вес вере — «шӱл-лт!» — пудеште. Сакарын вуй пӧрдеш веле, мераҥ кудал толмым ваҥа.
— Уна, уна, — шыпак гына Левентей кугыза пелештыш, парняж дене изи арка век
ончыктыш- Мераҥ пыльдырым-пыльдырым кудал толеш, Сакармыт дек аҥа тореш толын ыш шу, тыманмыла чурк шинче. Тиде кӱчык жап Сакарлан ситыш. Левентей кугыза туныкгымо семын, пычалжым виктен, шелын колтыш. Мераҥ «юртылдик» гӧршталгыш да тужакак йымсн возо. Сакар пычалжымат шуэн колтыш, мераҥ дек куржо, Левентеӱ кугыза дек нумал тольо.
— Йӧра, первый лӱймылан пеш сай, — мане Левентей кугыза.
Сакар ӧрӧ, Левентей кугыза мокташыже мокта, да йӱкышгыжо ала-мо тугай ойлен моштыдымо ылчык уло: «Тый, Сакар, пычал кучылташ але изи улат», манмыла чучеш.
— Мо, кугызай, ыжым келыштаре мо? ӧрын йодо Сакар.
— Уна, ончо, кушак логалтенат... Коваштым локтылынат...
Сакар мераҥым нӧлтал ончале — пычалысе уло ядра мераҥын ӧрдыжлу коклашкыже пурен каен.
— Мый, вуйышко ончо, маньым вет, пычалым шӱшшыжла ныман гына нелештыш Левентей кугыза. — Кызытшс йӧра, кызыт мераҥ коваште шергакан огыл, а шыжым урым тыге лӱйылташ тӱҥалат гын, шкаланет кугу наклатым ыштет. Рожын коваштылан пел акым веле пуат. Луйым але рывыжым тыге покшеч лӱет гын, вара йӧршеш локтылат. Шуко пычалзе тиде шотым ок шинче, южыжо шинча гынаг, лӱен ок мошто. Садлан пазарыште кӱлеш акым нальногыт керг. Сай сонарзе кеч-могай янлыкымат, коваштылан кӧра лӱя гын, вуйым ончен лӱя. Ожно Ялкай кугыза ик ядра дене ур шинчам ончен лӱ улмаш...
Уна, уна, адак толеш!..
Кернак, тудо велымак вес мераҥ кудалеш. Левентей кугыза шойик шӱшкалтыш. Мераҥ чурк лие. Сакар адак пудештарен колтыш. Мераҥ налын шуымыла йӧрлын кайыш. Туге гынат, ыш тыплане, пӧрдал-пӧрдал умбаке кая. Левентей кугыза ден Сакар мераҥ почеш куржыч. Мераҥ углен ыш керт. Сакар поктен шуын тошкале. Левентей кугыза вуйжым рӱзалтыш:
— Ындыже шеҥгел йолжым веле пудыртенат... Мераҥ шеҥгел йолжым йӧнештарен кудалеш. Ончыл йолжо эҥерташ веле. Садлан мераҥ кудал утлен ыш керт. Мераҥым шеҥгел йолжо пукша.
Сакарын шӱмжылан йӧсын чучо. Кокымшо ганалан лӱймаштат вуеш логалтен огыл. Тидым шижме гай, Левентей кугыза пелештыш:
— Нимат огыл, эркын-эркын тунемат...
Тылеч вара Левентей кугыза чодраш кая гын, Сакар кузе-гынат пижын мия. Левентей кугыза шкежат Сакар деч посна коштмым чарныш. «Сакар пиалан, Сакар дене кает гын, яра от тол», — манеш. Пычал дене ик шыже коштмеке, Сакар кудалше мераҥланак вуйышко логалташ тӱҥале. Тидыжым шке шотшо дене, Левентей кугызан туныктымыж деч посна, келыштарыш.
Телымже, луйым пуштмекышт, Левентей кугыза, кум теҥгеат пелеш шотлен, Сакарлан шке пычалжым пуыш. Луй оксаж дене шкаланже кугурак пычалым нале. Тылеч вара Сакар чын сонарзе лие.
Луйым лӱен толмо эрлашыжым Сакар Лопнурыш Чужган Осып дек луй ден ур коваштыжым наҥгайыш. Сакарын миймыж годым Чужган кугыза лачак кевытыштыже ыле. Сакар ончычын ур коваштыжым луктын пуыш. Чужган кугыза ур коваштым савыркален ончыш:
— Икте веле мо?
— Таче икте веле.
Сакар йыржс ончале, шеҥгслныже кок палыдыме еҥ шога.
— Ончыкто, тыште лӱдшаш уке, — Чужган кугыза Сакарым ӱшандарыш.
Сакар луй коваштыжым луктын пуыш. Чужган кугыза луй коваштымат,
савыркален-савыркалеп, Пеш чот ончыш, вара ур коваштымат, луй коваштымат поген пыштыш. Сакар деч йодо:
— Тыланет мо сату кӱлеш?
— Осып кугызай, тошто пушашем шотлет гын, йӧра ыле, — пелештыш Сакар.
— Мом тудым ойлаш, пуышашет шуко огыл. Вес гана шотлена. Кызыт мо кӱлешетым нал.
Сакар Чужган кугыза дене ӱчашаш ыш тӱҥал. Кузе ӱчашет? Чужган кугыза пеш шыман мутлана. Сакар чайым-сакырым, кремга ядрам, пел кремга пычалтарым, витле пистоным кевыт гыч нумал лекте. Аважлан кремга клендырымат Чужган кугыза шкеак темлен пуэн колтыш.
Филипп Афанасьевич, дслянкыш миймекыже, пурыс пырнялан руымым, посна вискален, шотлен возыш. Пулыкшым адак посна шотлыш. Марий-влак тудым ончылгоч подылтеныт да Филипп Афанасьевич тиде ганаже пеш шукыжак ыш кычалтыл. Вот айык вуя толеш гын, тӱрлӧ кӱлтымашыжланат пижылтеш: то пырня парня вочмо паре кӱчык лиеш, то кужу лист, то пужармаште веле кодын, то угыч эрыктымаште йытыран ыштыме огыл.
Пу гын, теве шуэн оптымо, теве утыжым тыгыдын шелыштме. Кеч-мом гынат экшыкым муэда. Важыклан кумырым, я шымырым кудалта, а вет кресаньыклан кумыржат шерге.
Важыклан кумыр дене кучен кодымаш-гак яндау завод озалан шӱдӧ теҥге дене парыш лиеш...
Изиш подылтет гын, але иктаж ӱй ден мӱй гайым намиен пуэт гын, Филипп Афанасьевич йӧршеш вес еҥ лиеш: ойла, воштылеш, тыгыде-тагыде зияным пырчат ок уж. Кызытат, лӱмын подылтымо деч вара, тудо Стапанмытын, пашаштым пеш сайын принимайыш.
— Эрла мийза, окса лиеш, — Филипп Афанасьевич рогозам тереш кузен шичмекыже мане.
— Тау, Вилип Опанасыч, пасибе. — Марий-влак упшыштым нальыч.
Стапан адак кучер олмыш кузен шинче.
— Ну, чсверын! — Филипп Афанасьевич кидшым лупшале.
Станан сапым шупшыльо. Кылмен шогышо имне кенета тарваныш. Тер, тӧршталтен, мунчалтыш.
Корнышто Филипп Афанасьевич Стапан дене ыш мутлане, корно мучко ала-мом шонен кайыш. Пачерышкыже миен шумекше Стапаным изирак пӧлемышкыже пуртыш, ик чаркам шке йӱӧ, ик чаркам Стапанлан пуыш, вара ӱстембаке кагазым луктын пыштыш, кидышкыже ручкам нале да йодо:
— Саде мариетын лӱмжӧ кузе?
— Могай марийын? — ыш ыҥле Стапан,
— Вот тебе раз, тинь монденат? Значит, тыньым чотырак кыраш кӱлеш ыле.
— А-а, Сакарым йодат улмаш.,.
— Значит, тудын лӱмжӧ Сакар? А фамилийже кузе? Стапанын арака пуш вуй гычын шукертак лектын пытен. Арака пуш дене пырляк агытанлыкшат лектын каен. Стапан адак ӱҥышо марий лийын кодын.
— А, Вилип Опанасыч, судшо можо, ок кӱл. Судыш коштын паша ыштышаш веле кодеш.
— А тугай разбойникым туныкташ кӱлеш.
— Сакарым судитлат, а мыланемже могай пайда?
— А миньжым тинь монден? Миньын время йомын. Минь служащий еҥ улам.
— Тугеже тын шке судыш пу, Вилип Опанасыч.
— Тудо тиньым кырен, але миньым? — шыдешкыш Филипп Афанасьевич.
Стапан лӱдӧ... Суд деч огыл, а Филипп Афанасьевич деч... Филипп Афанасьевичым сырыкташ ок йӧрӧ... Ок йӧрӧ!
Стапан ойлаш тӱҥале:
— Захар Ефремов, Кудашнур марий... Мо лиймыжым шкат шинчет. Ужыныт: Ужанур марий-влак Придон Епишев ден Ипат Пайметов.
Пел шагат гыч Филипп Афанасьевич прошенийым возен пытарыш, земский начальник дек колташ ямдылен пыштыш. Тыге Сакар ӱмбаке ик кечыштак кок кагаз возалте.
Кокымшо ужаш
Архив новостей
Популярные новости