Кумалтыш - марий еҥын илышыштыже ик эн шергакан йӱла, тӱҥ негыз. Кумалтыш жапыште чыланат Юмын ончылно ик ешла илаш кӱлмым раш умылат, да калык чапым аралаш, вияҥдаш кумылаҥыт. Мер, тӱня калык лӱм дене эртарыме кумалтыш годым тӱрлӧ кундемлаште илыше-влак кӱсотыш иквереш погынат, ваш-ваш палыме лийыт, икте-весым увер дене палдарат. Уло калык лӱм дене кумал шогымо годым рӱжге погынышо калыкын вий-куатшым чыланат шижыт, ик ой дене ыштыме сомылын сай лектышыжым, куатшым умылат. Шукынжо марий улмыж нерген кугешненат колта. Кужеҥер районысо Нурсола воктене верланыше Ош Куэр кӱсотышто эртыше Тӱня кумалтыш, толшо-влакын чонышко, кумылышко, ушышко вочде ыш код.
Кӧжӧ оҥайлан ончалаш толын. Кӧжӧ кумалтышке шке йодмашыже дене толын. Вет мемнан илышна ӱй дене мӱй огыл, тӱрлыжат лиеда. Юмылан ӱшан, мыланна вийым, куатым ешара, умбакыжат, вуйым ӱлыкӧ сакыде пашам ышташ, ончыко ошкылаш ӱнарым пуа. Кӱсотыш толшо-влак шке семынышт Юмылан пуымо пӧлек поро перке дене калыкым куандарыже ыле манын кумалыт. Юмылан кумалме годым йоҥылыш але ситыдымаш, экшык ынже лий манын, кумалаш мийыше кажне еҥ шкенжым пеш эскерен куча, Юмо дечын кид дене ыштыме йоҥылышым, ойлен але шоналтен сулыкыш пурымым проститлаш йодеш, кумал шогышо-влакым йылт йӧрдымыш ынже лук, шкеже деч ӧрдыжкӧ ынже шӱкал манын сӧрвала. Тыге кумалме поро ӱшаным шочыкта. Тыгай ӱшан да шижмаш айдемын чоныштыжо каласаш лийдыме куаным, ончыко эшеат сайынрак илаш кумылым шочыкта.
Кӱсотышко пурымеке, шижат, кузе тыйын чоным, тымык ласкалык авалта. «Юмын отышко» ошкыл пурымеке нелылык, осал дечын эртет.
Ош куэр отым ужар пота дене ӱштылмӧ, тыгыде пушеҥге-влакым шындыме. Капкам вераҥдыме. Верысе калык икоян огеш лий гын, кумалтыш тыгай кӱкшытан огеш лий ыле, очыни. Кужеҥер районын онаеҥже Альберт Иванович Рукавишников верысе калыклан таумыштен, тыгерак ойла:
- Советский район Яҥгранул ял гыч, Кужеҥер район гыч Нурсола, Лопсола, Эҥервал, Кокшарода ял гыч окса надыр денат полшеныт, кӱсотым эрыкташат рӱжге лектыныт…
Тӱня кумалтыште чылажге 5 тулолмым чӱктымо: Тӱҥ Юмо, Шочын ава, Мер Юмо, Мланде Ава, Курык кугызалан. Тыгак тулолмо дечын посна Онаеҥ Иван Стрельников «Казначей» дене пелештен. «Казначей» кумалме дечын вара вуйым савымашым ончыкта. Адакшым, тачысе пазар саманыште илен, калык шийвундо перкелыкым йодын миен. Кӱсотышко толмеке, родо-влак дене вашлийме гаяк шижалте. Иктажым от мошто гын, кугурак-влак канашым пуат, умылтарат. Икте-весе дене мутым вашталтет, тыге чон дене канет. Шочын ава тулолмо воктене, ик ӱдырамаш поснак тыршыше гай койо. Вара кузе онаеҥ-влак каласышт, Зинаида Петровна, Иван Геннадьевич Носовмыт ты тулолмо воктене оза дене оза вате улыт. Уло ешге полышкалаш конденыт. Носовмыт шке сурт гычын вольыкым, арверым, тулолмо воктене шогылташ погым намиеныт. Тыште поро шӱлыш, пагалымаш озалана. Марий йӱла деке мелын улмышт моткочак сайын шижалтеш. Эсогыл, 3 классышке коштшо изи Алёшат ончыкшым Онаеҥ лияш шона.
Кумалтышын шке радамже уло. Киндерке дене мийыше-влак Онаеҥ деке эҥертен, шке лӱмеш пелешташ йодман. Кумалын пытарымешке, тарваныл кошташ, йӱкланаш огеш лий. Авызлыме годым под гыч икымше совлам Онаеҥ, «шулдыраным» але «тӱканым» кондышо еҥ налын. Кумалтыш дечын вара верым эрыктыман, шӱкшакым да молым тулыш пыштыман. А кондымо кӱмыж-совлам мушкын наҥгайыман. Кумалме радам да шкем кучымо нерген капка меҥгыште возен сакалыме. Кӱсотышко пурышо калык шкем кучымо шотышто раш пален.
Тӱня кумалтышке Марий Элын тӱрлӧ кундемлаже гычын, тыгак моло кундемласе марий-влакат перкелыкым йодаш миеныт.
Юмо деке лишемаш да тудым шке велке савыраш манын, отышко кӱзыктымӧ поро пурлыкым, тудын чонжым, ӧртшым, шыртшым, тыгак шаге ӱмбалсе сийым пӧлеклат. Тыге айдеме ыштышым Юмылан пуэн, нуно шке илышыштым, кече гыч кечыш шуктен шогымо пашаштым, мланде ӱмбалсе чыла илян-влакым Юмын кидыш кучыктат. Тидыже тӱням порын уэмдаш, у шӱлыш дене ылыжташ полша, тудым осал дечын утара.
Юмын порылыкшылан ӱшанымаш мемнан осал койыш ваштареш кучедалаш тарата. Шукыж годым ме шкенан чон шижмашнам луктын ойлаш огына тошт, лачак Юмо дечын гына мемнам пыдал налаш, поро илышым шочмо кундемыштына пӧртылташ, шке ешнам, сурт кӧргӧ поянлыкнам, тынысле, чыла шотыштат тӧр илышым, марий калыкнам, шочмо йылмынам арален кодаш йодына.
Марий кумылтыш эреак кавыл лийже!
Марий йӱла – Тӱня кумалтыш (mp3)
Наташа Пушкина
Юрий Юсупов: "Почему мы молимся в Священных Рощах?"