Кеч-могай йылмат чумыр калыкын кылкучемже семын тунам веле йолӱмбак пеҥгыдын шогалын кертеш, кунам тудо илышын чыла йыжыҥлашкыже шыҥен шукта, кунам тудым кажне кечын, чыла вереат кучылтын шогат. Посна жапыште иктаж-могай йыжыҥ ончыко лектын кертеш, тӱҥ верым налаш тӱҥалеш. Тачысе саманыште, кунам кагаз ора, тӱрлӧ документ-влак деч посна айдеме илышым шоналташыжат ок лий, ик ончыл верым кагазвиктыш, мер илышым виктарыме сомылым шке йылме дене шуктымаш — тӱрлӧ кагаз, документ-влакым марла возымаш, тӧнеж ден ыштыкверлаште марла кутырымаш — налеш. Мемнан, марий-влакын, тиде сомыл моткоч шеҥгелан кодын, уке дене иктак манаш лиеш.
Марий илышыште лийын тугай пагытат, кунам кагазвиктышым марла вораҥдараш, тӱрлӧ погын ден погынымашлаште, тӧнежлаште шочмо йылмым кумдан кучылташ тыршымаш чот шарлен улмаш. Тиде кодшо курымын 20-30-шо ийлаштыже, марий йылмын тӱвырген вияҥме тошкалтышыштыже, лийын. Но 1937—1938 ийласе пуламыр деч вара чылажат лунчырген, лывыжген, шочмо йылмым кугыжаныш сомыл шукташ йӧрдымылан шотлаш тӱҥалме. Илен-толын, ме шкежат тидын дене сӧрасенна, тыгак лийман дыр, манын шонаш тунемынна. Тыгай шонымаш дене тӱрыс марий тукымйыжыҥ илен, шке шочмо йылмыж деч йӱкшен кушкын. Тыге марий коклашке национальный нигилизм манме шарлен.
Таче ме тугайышке толын шуынна — мыланна эре йӧра, чылажымат айда-лийже кумыл дене ончена, нимоат огеш кӱл: ни йылме, ни тӱвыра, ни калыкнан чаплӱмжӧ, ни ончыклыкшо. Кузе логалын туге мутланылаш тӧчыштына, ик йылмыжымат кӱлеш семын шот дене огына пале. Йылмына тек шке семынже нушкаш тӧча, ончыко ма, шеҥгеке — тудым вияҥдыме шумлык шоналташ ушышкынат толын ок пуро. Теве могай кумыл таче шуко марий еҥым тӱҥда. Южышт вет эше тидын дене гына огыт серлаге, лӱмынак тӱрлӧ чаракым шындылкалаш тӧчат, тидын дене йылмын йоммо корныжым кӱчыкемдаш гына полшат. Ик шотшо дене тыгайжым ме шукыж годым шкежат огына шиж, йогын почеш каена. Могай азапыш тыгай койыш шукта, шукышт тогыдайымашат уке. Мыланна умылыман: йогын таче вӱдшым марий вакшораваш огеш йоктаре. Ме шке, лӱмынак, шоненак, йогыным шкенан вӱдвакшна могырыш огына савырал гын, ончыклыкнам нугыдо тӱтыра вӱдылеш. Тидым ме чыланат умылышаш да у мут, шочмо йылмынан яндарлыкше верч шогымо вашшогымашым чарнышаш улына. Поснак интеллигенцийлан умылыман: умбале койышна дене ме шкаланна шке шӱгарым кӱнчена.
Но, манмыла, юмылан тау, пытартыш жапыште мӱндыркырак ужын моштышо марий-влакат коедаш тӱҥалыныт. Уке-уке да нунын ушан мутышт я тыште, я тушто йоҥгалт колта. Нунын ойыштым авалтыше-влакат уледат. Тыгеже эше чылажымак йомдарыме огыл.
Марий йылмылан аралалт кодашыже таче шуко шотышто кагазвиктышым марлаҥдыме полшен кертеш. Тӧнежлаште мыняр утларак марла кутырена, тӱрлӧ кагаз-влакым мыняр утларак марла серена, тунар кумданрак да писынрак марий йылме калык коклашке шарла. Но тыгай сомылым кызыт кӱлеш семын вораҥдараш мемнан ни терминологийнат, ни кӱлеш ойсавыртыш-влакнат, ни шыныкнат уке. Сандене тидын нерген колмеке, шукыштын тупела шонымаш лектеш: але вара кагаз пашам марлат виктарен колташ лиеш? Тыгайлан ӧрман огыл, мемнам тыге туныктеныт, тыге ончен-куштеныт, ӱмырна мучко мемнам тыгай умбале шонымаш дене тӱҥденыт. Весымат шотыш налман: марий йылме моло деч нимо шотыштат мӧҥгеш огыл, тудым тачысе саман дене изишак жапландараш веле кӱлеш. Иктым умылыман: марла чыла илыш шотымат вораҥдараш лиеш, марий йылмын тидлан кӧргӧ вий-куатше ситышын уло, тудым почылтараш да, тӱҥжӧ, чылалан умылаш гына тыршыман. Тиде кӱлешан паша, тышеч йылмын мӱндыркӧ шуйналтше, кужу корныжо тӱҥалеш.
Кӧ тидлан пижшаш? Ме шке гына, ӧрдыж чӱчӱ толын, мыланна ыштен ок кодо. Сита дыр умбакырак ончышо-влакым ятлаш. Нуно историеш шкеныштым огыл, кузе ик марий журналистын каласаш ушыжо ситен, а йылмыштым кодынешт.
Кузе тиде кужу корныш шогалман? Тыште утыжым вашкыме огеш кӱл, но юватылашат ок лий — нерен кодын кертына. Эркын-эркын, кече еда кыртменак ыштен шогыман, кеч пӧрткайык ошкылым да ончыко тошкалман. Тӱҥалаш кӱлеш, очыни, сакымлӱм-влакым икгаештарен марлаҥдыме гыч. Ончалза оласе оралте пырдыжлаште сакалыме лӱм-влакым: кӧ кузе моштен, туге серкален, ситартышыжлан чыла рушла веле. Марла каласаш лийме годымат тидым ыштыме огыл. Тӱшкаувер йӧнлаштат тыгак. Тыште могай-гынат радам шот лийшаш: марлат сайын йоҥгалтше, умылашат лийже, газетлаштат тыгак возалтше.
Тӧнеж лӱм-влакым марлаҥдыме годым иктым шотыш налаш кӱлеш: руш лӱмым кажне мут йотке савыраш тӧчымӧ ок кӱл. Ик шотшо дене рушлажат южгунамже моткоч кӧтыремле ойсавыртыш-влак улыт. Сандене тудын тӱҥ содержанийжым, тӱҥ ыҥжым пуаш тыршыман. Тыгодым мут-влак вашталтынат, йомынат, ешаралтынат кертыт. Буквализм тыште лийшаш огыл. Саде полшыкым ямдылыме годым тидат шотыш налалтын. Тушко чыла гаяк тӧнеж ден организаций-влакын лӱмыштым пурташ тыршыме, негыз шотеш виктерын савыктыме лӱмержым налме.
Кокымшо ошкыл семын марла газетлаште тӱрлӧ пунчал, тӧртык, кӱштык (указ) да тулеч моло пашам виктарыше кагаз-влакым савыктыме ӱмбак ончалтышым вашталтыман дыр. Тыштат рашлык уке. Марлаҥдыме лӱм-влакым чӱчкыдынак умылаш неле, сандене нуным сӧрем семын савыркален кайыман огыл, а кусараш кӱлеш, буквализм деч чолганрак кораҥман. Тидланат канцеляр пашаште кучылтмо шомак-влакым иквере чумыраш, шотыш кондаш, радамлаш кӱлеш. Тыгай шомак ден ойсавыртыш-влакым саде полшыкышто пуаш тыршыме.
Кумшо ошкыл — чумыр калыклан ты пашашке чолганрак ушныман, аптыранен коштшаш уке. Мыланна умылыман: ме шке гына шкенан йылмынам вораҥдарен кертына, йылмынан пӱрымашыже шкенан кидыштына. Ушан айдеме, ок умыло гын, тунемеш, пален налаш тӧча, кычалеш. Икте-весым ваш-ваш койдарен толашыме олмеш кажне марий еҥлан кӧргӧ чон дене умылаш тӧчыман: йылмын яндарлыкше, тудын вий-куатше, лывыргылыкше, ончыклыкшо шкенан кидыштына, шочмо йылме деке кушкын толшо тукымым кумылтарымаште, шочмо йылмым вуйлатыме пашаште утларак кучылташ тыршымаште. Мутлан, виктерыш, кугыжаныш тӧнежлаш йодмашым, серышым, тӱрлӧ моло кагазым молан марла возаш огыл, вет марий йылмат тугаяк тӧр праван кугыжаныш йылме огыл мо? Икте воза, весе, кумшо — тыге эркын тыгай койыш йӱлаш савырна, аптыраныме койыш пыта.
Ме, тачысе марий-влак, ала-молан у марий мут деч моткочак лӱдына, ыштыме шомакым ала-могай кугу титак семын ончена. А вет шоналташ гын, мо тыште удаже? Моло-влакат шке жапыштыже тыгаяк корным тошкеныт, мутым шкегыч ыштылыныт да кызытат ыштылыт. Налаш теве, мутлан, руш йылмысе правительство шомакым. Кызыт ме тудым эн тыглай мут семын ужына да шке йылмышкынат моткоч келанен пуртенна. А ончалаш гын, тудат шкегыч ыштыме, искусственне мут: править шомак гыч правитель лийын, а тушеч -ств суффиксым ушымеке, ялт у мут шочын. А молан ок лий ыле марий йылмыштат тыгай сынанак мутым ыштен, кучылташ тӱҥалаш: «править» — виктараш да -ер суффикс (шуко икгай настан пырля чумырген шогымыштым ончыкта: куэр — куэ-влак, мутер — мут-влак), тыге виктер у мут, шкенан марий шомак шочеш ыле — «виктарен шогышо еҥ тӱшка», лачак «правительство» манмет лиеш веле. Адакшым правительство мутым марий еҥлан каласашат йӧсӧ, тушто марий фонетике дене келшыдыме шуко кончыш уло.
Тыгай йӧн дене ятыр шомакым марла йӧнештараш лиеш. Тӱҥалтыш жапыште изиш йӧндымыла чучеш гынат, лӱдмӧ ок кӱл, правительство мутат марий еҥлан тугаяк йӧндымӧ да умылыдымо, кузе тӱҥалтыште виктер мут чучеш.
Марий йылмым кагазвиктыш йылмыш савырымаш — ончыклык, кугу сомыл. Тиддеч посна йылме ончык тошкал ок керт, сандене мыланна жапым шуйкалыде ты пашалан пижман. Тыштат корно тудак лийшаш: кертме семын шочмо йылмын мутыштыш йӧнжылан эҥерташ. Йодышым тыге савыралмылан чӱчкыдынак тореш мутым колаш верештеш. Молан марлаҥдаш тӧчашыже кӱлеш? Тиде кызыт марий культур илышыште ик эн тӱҥ йодышыш савырнен. Вашмут тыгайрак лийшаш дыр. Марий йылмыш руш шомак-влак талын шыҥен пурат. Ме шочмо йылмына дене школышто огына тунем, тӧнежлаште, паша верлаште пеш шуэн колына, радио ден телевиденият марий еҥын пылышыжым марий ой дене кугунжак огыт сурлыктаре, марла книгат шагалем толеш. Ты жапыштак марий илышын чыла йыжыҥлашкыже руш шомак шыҥенак шыҥа, чӱчкыдынак марий шомакым марла кутырымаште рушын дене алмашта, марий мутым руш шомак шиждеак шӱкен луктеш. Тыгодым тудым ме ялт вашталтыде кучылтына да возаш тӧчена. Йот шомакым утыждене кучылтмаш шӱлыкан мучашыш шукта — йылме йот шомакла коклаш шулен йомын кертеш. Тидын ваштареш корно икте веле — у мут-влакым кычалаш, тошто мутым у илышлан келыштараш. Йот йылме гыч шуҥгалтше кугу толкын ваштареш вес корно таче уке. Уло куатна дене тӱшкан шогалын веле, ме тиде йогыным мыняр-гынат эркештарен кертына. Тидым моло пошкудо калык-влак шукертак умыленыт. Мыланнат, марий-влаклан, тыгай жап толын шуын: у мут-влакым огына умыло, манын куктыштмаш нимо сайышкат ок кондо, нимогай пайдамат ок пу.
Тӱрлӧ лӱм, кагазвиктыш, канцеляр сомыл дене кылдалтше мут-влакым шкеат ышташ лиеш да кӱлеш. Тыште лач иктым гына шотыш налман: тудо марла сайын йоҥгалтше да умылаш лийже. У мут ден ойсавыртышла деч лӱдмӧ ок кӱл. Тӱҥалтыш жапыште тудо йӧндымӧ гай чучеш гынат, кучылташ тӱҥалмеке, икмыняр гана пачаштарен колтетат, вашке кӱжымаш, тунем шуаш лиеш, у мут моло дене тӧрак йоҥгалташ тӱҥалеш. Тидлан ик келшык веле кӱлеш: чӱчкыдынрак кучылташ.
Темлыме книгаште кагазвиктыш сомылым шуктымо годым кучылталтше чыла мутым муаш ок лий. Да тиде лийынжат ок керт, чыла шомакшым ме шкежат але огына пале, вет ты сомылым шуктымо нимогай опытнат але уке. Тиде тӱҥалтыш веле. Тыгай мут-влакым иктеш чумыраш — тӱшка паша. Ӱшаныме шуэш: тушко моло-влакат, кӧлан шочмо йылмынан пӱрымашыже ӧрдыж сомыл огыл, полшымо кумыл дене ушнат. У корным тошкымо годым лапышкат волет, чоҥгамат кӱзет, ӧрдышкат кораҥат. Южо верым кораҥ кайыдеат ок лий — тыштат тугак: ужын шуктыдымат кодын, тӱргоч савыралмашат лийын дыр. Чыла тидын деч аптыраныман огыл, тиде кырча-марча веле, тӱҥжӧ — туравеллык тура лийже, кӱлеш могырыш виктаралтше.
Полшык книга — тӱҥалтыш ошкыл. Тушто ятыр ужын шуктыдымат кодын. Мутерымат кугемдаш лиеш да кӱлеш ыле. Ӱшаныза, келшен толшо мут ден ойсавыртыш-влакым муаш — моткоч неле паша. Ик еҥлан тидым нӧлтал колташ ок лий. Садлан шочмо йылмына деке кумылан моло марий-влакат, кӧн чонжо шочмо йылмына деке але йӧршешак йӱкшен шуын огыл, ты суапле сомылым шуктымашке лӱдын-вожылде ушнат гын, марий мерсотылан сай деч моло нимоат ок лий. Мемнан икшывына-влакат, у марий тукым, тидлан, мемнам шарналтен, курымла эртымеке, таумутым каласат. Тӱшка вий — алте вий. Тудо курыкымат савырал кертеш, маныт. Тыштат тыгак. Айста чумыр вийнам иктыш ушен ончена.
Пособие по делопроизводству на марийском языке
Кагазвиктыш сомылым марла шуктышо-влаклан полшык
Составитель И.Г.Иванов
И.Г.Иванов чумырен
Автор проекта Э.А.Юзыкайн
Редактор З.М.Дудина
И 20 Пособие по делопроизводству на марийском языке. Кагазвиктыш сомылым марла шуктышо-влаклан полшык /Составитель И.Г.Иванов. — Йошкар–Ола: Министерство культуры, печати и по делам национальностей РМЭ, 2007. — 96 с.
Архив новостей
Популярные новости