Александр Петров

Поэма (mp3)

Поран ӱштеш

Москвасе Кремль велке,

А кас кава шукертак шем тӱсан.
Шога тӧрза воктене ойгыш вочшо
Руш кугыжа — Шыдешкыше Йыван.
Туп сугырген,

нер пӱркыт сыным налын,

Шинчаончалтыш шыде, кишкын гай.
Каза пондаш оҥылашым петыралын,
Да шем-сур ӱп...

Шке деч нигуш от кай:

“Ты илыш эртыш... Эртыш...

Молан йӧрыш?!

Могае порым еҥлан ыштенам?!
Да шкеже ужым мо пиалым? —

вуйыш перыш. —

Товат, уке. Эре пуштеденам...
Паяр тӱчам ондак тӱҥдаш логале,
Вара опричнина вуемым аҥыртен —
Мыняр титакдыме

товар йымак логале...

О Поро Юмо, полшо! Вий пытен...

Мый пуштым эргымым...

Престолышко шичшашым

Шке пуштым... Тыште...

Вуйжо гыч перен.

Ванюша, эргым, сулыкем касаре,
Шем титакем кудалте ӱмбачем”.

* * *

Эре тыгак, кунам шуэш ты пагыт, —
Вес вел тӱняш суртет коден каяш, —
Вует кучет да мужедат: куш налыт —
Чевер узьмакыш?

Тамыкыш йӱлаш?

Трук шарналтет:

мом ыштенат тӱняште,

Эрталше жаплан акым раш пуэт;
Осал ден поро,

лум ден шикш коклаште,

Ты ош тӱняште шке кышат ончет...

* * *

«Шынденыт мыйым,

кум ияшым, князьлан,

Тыглайлан огыл — падишах гайлан.
Да властьым кидышкыже нале

“шнуй айдеме” —

Елена Глинская, Литва княжна, авам.
Ачам деч кодым кум ияшак тулык,
Авамын лийын вес марий — Йыван
Овчина Оболенский — кугу сулык.
Ачам мондалте авамлан тунам. –
Кугыжа тайналте,

пырдыжыш эҥертыш. –

Оҥем, о Юмо, мо тыге темда?» —
Чот лӱдын, ыреслен пелештыш.
Лач чинче-лум эрденсылак йога.
Шинча йолга,

пычкемышым рошт пӱчкын —

Кугыжа палатым шучкатан онча.
А уш чыма эрталше ӱмыр мучко,
Шем сулык жапым вашкыде ронча:
“Мый лийым царь

латшым ияшак годым,

Тунам шем шыде кӧргыштем пошен.
Мыняр паяр пушташ тӧчен озажым,
Но Кугу Юмо мыланем полшен...
Ойлат: йочан каваже — канде-канде,
Да кечыйол чевер дечат чевер.
Полмезе жап

шиждеак эртен кайыш...

Эх, чоныштем тудлан огеш лий вер.
Мый изи годым, модмо пагыт годым,
Таҥаш-влак семын
шым керт юарлен.
Москва-эҥерын серыш эҥырвот ден
Шым тошт лекташ, паяр тӱча вучен.
Мыняр ужаш логале

шӱшкыл пуштмым,

Мыняр секира южышто шӱшкен!
А вӱр йоген,

кеч ийын кошт ший пуш ден -

Паяр ӱмбак паяр орен кӱзен.
Озашт пелен дворовый-влак аженыт:
Вийвал ден шоҥго — кӱзӧ ден товар.
Коклан мыят кугыжала койын омыл, -
Йӱлен оралте, пого ден савар...
Авамым пуштыч аяртен паяр-влак,
Мый кодым тулык шым ияш, калтак.
Ялт куку иге пӱтынь ош тӱнялан,
А йыр сут янлык — шуҥгалтмем вучат.
Но мый садак сур пирылан

шым суко,

Да вуйым шым пу осаллан тӱкаш.
Вашлийым Настям,

тӱнялан чеверым,

Ош кӧгерченла ешым чумыраш...
Настюша, Настя!

Йӧратем мый тыйым!

Тачат шӱмем тылат кӧра кыра.
Но тыйым пуштыч

аяртен паяр-влак...

Шарнем да тыйым — шӱм-чонем ыра.
Уке, шым код шем вийлан

парымеш мый:

Москвам леведе шыде ӱмылем.
Тунамак лач шижде

вашталтенам дыр,

Иян ӱмажлан поро ош чонем.
Йолташым муым —

пеҥгыде Малютам,

Йорталтыш имне, сулыкым почкен.
Авалтыш шем опричнина кундемым,
А калыклан товар йырваш кончен.
Паяр ӱмбач паярын вуй велалте,
Ышна чамане йӧршын нигӧмат...
Тачат ужам йочам

тул-шикш лоҥгаште...

О, Юмо, ашне, кӧм тый куштенат?!
Кузе чонем коржеш, но кӧ пала гын,
Кузе вуем печкалтын сургалтеш?!
Мом ыштыльым

мый тиде ош тӱняште?!

Ала тыге гына илаш лиеш?!

* * *

Вряг Рюрик дечын

тукым-вожым налын,

Шнуй Византийын

сомылжым шуктен,

Ме кумшо Римым ыштышна

Москваште,

Российын вийжым

йырым-ваш шарен.

Мый сеҥышым Ливонийым,

Сибирьым,

Йӱдвел кундемым

шкем дек ушенам.

Але вара тунам ораде лийым,
Ала тунам титакым ыштенам?
Уке-уке... Чыла тыгеак кӱлын,
Ногай ордам моштен

мый сеҥенам.

Да Астарханым,

Каспий теҥыз мландым,

Мый православий дек

эрелан ушенам...

Озаҥ кундем да тудын шыде ханже
Сафа-Гирей сар дене лӱдыктен.
Пуреныт тутыш керылтын тӧрзашке,
Эрвел тӧрзашке, элым сургыктен.
Кошташ логале йот Озаҥ олашке,
Тӱжемле сарзым стройыш шогалтен...
Да, лийын жап...—

Руш царь каваш ончале. —

Тӱжем йот сарзым руышна вуйге…
Пудеште ор, но вуй ӱмбалне кече
Молан гын шыле вигак мый дечем?!
Сур-шем тӱтыра темдале

туп-вачемым

Да трук рашкалтыш кудырчӧ элнен.
О, мо тыгай?! О Юмо, умылтаре —
Тунам могае йӱкым колынам:
“Ит тошт тӱкаш шнуй Юлын

шола сержым,

Ит тошт марийын отыжым тошкаш!”
Но мый шӱвальым тиде

шнуй шомаклан:

«Могай ораде тушто кычкырла?!
Кӧ туныкта Йываным, царьым, мыйым?!
Кӧлан утен шке вуйжо курымлан?!
Тунам, о Юмо,

йоҥылыш мый лийым,

Ынде палем — кӧн йӱкшым колынам.
Тунам вет тый, о Поро Кугу Юмо,
Шнуй шомакет гоч мыйым чаренат.
Но мый, Руш царь, оза улам тӱнялан!
Чылан лач мыйым колыштыт сукен! —
Иралт пелештышым. —

Нигӧ ок тошт кугыжалан

Ик уто мутым ваштареш ойлен».
Тыге мый шонышым

лач кумло кок ий ожно.

Эх, Юмо деч кугула «койынам».
Да колтышым Юл вӱдын шола серыш
Горбатый Шуйскийым. —

Марийым тошкенам.

Ты воевода — лӱддымӧ шем курныж —
Марий илемым ломыж ден варен.
Кундем ӱмбалне

шикш шемемын кӱзыш,

Ош марий кечым тӱвыт петырен.
Тушманын вийжым мыйын

пӱркыт сарзе

Моштен темдале, отыш петырен.
Нигӧ ыш утло тиде сӧй пасу гыч,
Нигӧ ыш керт

шке вуйжым утарен.

Ойлат, тунам марий-влак

пуйто ыльыч

Ош тувыр ден да керде деч посна.
Ош Юмым пуйто

сӧрвален кумальыч —

Шнуй мутым пуйто лугыч ыштышна.
Ойлат, кунам айдеме кумалеш гын,
Ит тошт шомакым йӱкын пелешташ...
Чу, мо тыгай?

Шӱмем кыра писештын...

О Кугу Юмо, мом ынде ышташ?..
Ынде ыҥлем тунамсе сулыкемым,
Да марий еҥын ойгыжым палем —
Марий илем авалтын шинчавӱд ден,
Изи аза шикш-тулышто йӱлен.
Изи аза... Титакдыме ош суксо,
Эр кечылан тудат дыр куанен,
Марий аважым йӧратен дыр шокшын
Да турий мурым колыштын шулен...
Чыла пытен тунам марий тӱняште.
Ме сеҥышна. Но мом мылам пуэн
Ты сеҥымаш?

Тазалыкым, пиалым?! –

Нимом уке!

Лач сулыкым конден».

* * *

Поран ӱштеш Москвасе Кремль велке,
А йӱд кавам леведе шем тӱтан.
Сорла гай тылзе ок ончал пӧлемыш.
Тӧрза воктен — ал кайыше Йыван.
Поран ӱштеш.

Кава гыч ош лум пырче

Вола, чал Кремльым ошын петырен,
Левед йога

Москван сураҥше тӱсшым —

Эрна пасу, чодыра, марий илем...

* * *

Марий илем…

Поран тӱтан коклаште

Шога шкет сарзе — чал ӱпан марий.
Порволыш суртшо ломыж,

тул лоҥгаште —

Йӱлалтыш тудым шучко опкын вий.
Шога шкет сарзе —

чал ӱпан Тайгелде,

А чурий мучко шинчавӱд вола:
“Молан тыге, о Поро Кугу Юмо?
Могай шем вий куатшым йыр шара?
Кӧлан мый ыштышым осалым

ты тӱняште?

Шӱм пелашем молан йӱлен колен?
А уныкам, идалыкым эрталше,
Йӧршеш аза... Тудат тулеш пытен.
Сылвий... Йӱлен...

О Поро Кугу Юмо,

Мо верч колтет ты орлыкым мылам?
Ала мландем мый переген

шым мошто,

Ала ондакак кердым кучыман?!
Но мый — марий,

ужар пӱртӱсын еҥже,

Мый сарлан огыл вийым погенам.
Курал-ӱдаш, уржам кушташ аҥаште —
Мый порылан гына тунемынам.


Ондак чыла улмаш йӧршеш вес семын,
Эр кечыжат пиалым йыр шарен.
Изи турий мурен, шарен у семым,
Да леве-лай мардеж шыман пуэн.
Эх, лийын жап...

Кузе келшен иленна!

Кузе полшенна ваш пашам ышташ.
А кӧ логалын йоҥылыш туткарыш —
Чылан вашкенна мер дене полшаш.
Тунам лумжат волгалтын чинче семын,
Да поранжат лач чоным кандарен.
Молан гын таче урмыжеш

вес семын? —

Мылам лач утыр орлыкым конден.
Йӱлен илем...

Лач кодо пӧртын олмо.

Пытен кундем...

«Чап лийже, кугыжа!»

Мыняр йоча ача-ава деч кодо!
Кӧ титакан?! — шортеш чал кугыза.-
Ик кечын тольыч ханын

сарзе-влакше

Да увертарышт: «Керылтын кугыжа.
Чыла пӧръеҥ кайышаш Озаҥ олашке!
Хан Ядыгей тыгела лач кӱшта!”
Вара тул-сӧй. Сеҥалтна...

Пырдыж йӧрльӧ...

Йырваш ал вӱр эҥерла ялт йоген.
Ме чакнышна чодырашке.

Молан йӧрыш:

Озаҥ верч шогышна,

а хан - тачат мӧчӧр!

Шем Ядыгей логале

руш кугыжа дек,

Полшаш товатлыш курым-курымлан.
Тынеш пуртен,

утарыш шке кундемжым...

А мыланнаже кушко пурыман?!
Шкенан йӱлам да шнуй кугезе отым
Ме нигӧлан ышна пу вошт каргаш,
Но илемлашке керылт пурыш опкын
Азам да шоҥгым тӱвыт пытараш.
Илем ӱмбалне курныж

шучкын чӱчкыш,

Ир шем тӱтан кундемым авалтен.
Чытен илаш тыгайым тутыш? —

Ситыш!

Эше кертам кердем ден солалтен!
Мый шкет каем,

шнуй кердым кидыш налын,

Сут опкын мландыш эр-эрден мием.
Кучем вӱрйӱшым, оҥ гыч

кормыжталын

Да шӱм гыч лекше йодышым пуэм:
“Могай осалым ме тылат ыштенна?” —
Каласе раш, шинчатым шылтыде.
Молан озала отыш толын лекда,
Вес калыкын йӱлажым шотлыде?!
Ме тып иленна тыныс илыш дене,
Ош поро чон ден порым лач шонен.
Пошкудо дек тыматле кумыл дене
Шнуй пайрем годым

вашла коштылден.

Мемнан нурна волгалтын

кинде дене,

А сип кожла гын янлыкым куштен.
Ме, марий калык,

Юмын сугынь дене

Илаш тыршенна,

кажныж ден келшен.

Мемнан сорлана

киндым лач тӱредын,

А пӱсӧ шаньык шудым чумырен.
Но опкын вийын отыш керылтмекше,
Ик тале вийыш шортын чумырген.


Уке, ок кӱл вес калыкын аҥаже,
Кугу поянлык, ший ден шӧртньыжат,
Ал снеге дене йолгышо аланже —
Йӧршеш огеш кӱл еҥын ниможат.
Йодам мый иктым Поро Юмо дечын:
Левед кундемым тыныс шулдыр ден,
Тек кече шыргыжеш яндар кава гыч,
Ош марий мландым

шыргыж ырыктен.

Тек пеледеш висвис пӧртем воктене,
Тек кайык муро йырым-ваш йоҥга,
Тек тыныс кече нӧлталтеш эрдене
Да поро кумыл кажныж дек вонча.
Мый ӱшанем, кеҥежым я ош телым
Марий шкалан лач шке оза лиеш.
Палем, чоҥа эн поро сылне элым
Да пиал шӱдыр угыч чӱкталтеш.
Тунам толеш тугае ямле пагыт —
Нигӧ ок шӱрдыл, весым мыскылен.
Да руш мия марий пошкудыж деке,
Йокмам чыкен, сай ешыжым вӱден.
Тунам кава лиеш тугае канде…
Да теле эр лач тынысым конда.
Тунам пеледалтат,

чал Марий мланде,

Да шем сар тулым кундемна монда.
Марий лектеш пасушко —

руш пеленже,

Руш еҥ — приказчик,

марият — тугак.

Вашла шуят, кӱлеш гын,

полыш кидым.

Кузе эше?

Илаш кӱлеш тыгак!

Мый ӱшанем, толеш тугае пагыт —
Чарла карман олашке савырна.
Тушан марий-влак

утыр чапым налыт,

Марий тӱвыра рӱдер лач туш кусна.
Шнуй ото-влак уэш одарланалыт,
А мер кумалтышышке кажныже мия.
Тушман ок тол шнуй кечын

саркурал ден,

Чыла осал мландем кораҥ кая.
Тыгак тек лийже!

Тидын верч кеч таче

Мый чал вуем пышташ ом чаманал.
Лач кушшо тукымлан волгалтше кече!
Кӱлеш? — Чонем, Ош Юмо, тачак нал!
Илен эртарышым

мый тиде ош тӱняште,

Осалжым-сайжым шуко ужынам.
Тек кодшо сугынемже

шнуй кнагаште:

Мый тыныс верч

келшен илаш ӱжам».

* * *

Поран ӱштеш Москосо Кремль велке,
А эр кава шукертак ал тӱсан.
Кия тӧрза воктенсе трон ӱмбалне
Руш кугыжа — Шыдешкыше Йыван.
Копашке кормыжтен вӱран

державым,

А пӱй шыралтын, корштымым чытен.
Шинча каралтын —

чон коден ты капым...

Лач лум гына теҥгечсылак йоген.
Сорла гай тылзе петырнен

поран ден,

Тудлан садак: кӧ ош тӱням коден,
Кӧ трон ӱмбалне, я пӧрт олмо валне,
Марий, я руш шке ӱмыржым шуктен...
Поран ӱштеш

Марий кундем ӱмбалне,

Пуста илемым тӱвыт петырен.
Киен пӧрт олмо валне

чал Тайгелде,

Мардеж тудлан шке мурыжым мурен.
Мардеж мурен пытартыш

муро семым,

Ший чинче ден леведын курымлан...
Тачат шӱмна кыра

шнуй сарзе семын —

Вуем савем кугезе тукымлан.

* * *

Ош лум велеш Йошкар-Ола ӱмбаке,
Ладыра куэшке чинчым ешарен.
А тыныс эр волгалт шуйна умбаке,
Марий мландеш

пиалым йыр шарен...

10 июль 2002 ий.

Шем лум саман (mp3)
скачать dle 10.2 КиноСвин