Римма ИГНАТЬЕВА (ЛАПТЕВА),
удмурт сирӹзӹ
Ялжы доно неволя ташкалын, Анна ӹшке пӧрт докыжы олен тольы. Кымылдеок капкам пачы. Ой, кыце вӓл ӹнде ти пӧрт тӹдӹлӓн нерат лин, тӹштӹ ӹлӹшӹ эдемвлӓжӹмӓт анжалмы ак шо. Анна марыжын сӹржӹм пишок яжон пӓлӓ, амасам веле пачын шокта, шонгы Марфа пӱдӹмӹ ышма вашт пӹжгӓ: «Шотона, шотона, эчеӓт йӱкшӹ! Шанко, тӹньжӹ хоть яжон тымдалтемӓ ти екшук вӓтетӹм!» Санко шукы ак вычыкты, нелӹ мышкындыжы доно вӓтӹжӹн лицӓэш, кӓпеш лӱдӹшлӓ кишӓвлӓм кода. Эх, техень ӹлӹмӓшӹм ӹлӓш ма шанен ылын Анна... Васькажы тӹнӓм тӹдӹм ынгылен ылгецӹ...
Анна камака шайылны шалгышы кӹртни кравать докы мыльген кеӓ. Вуй пишок каршта, сӹнзӓ ыжарикӓ-сар цветӹм веле ужеш – тагачы, виднӹ, Санко вуй мычкыжы когоракынок пуэн.
Выргемӹм кыдашдеок, ӹдӹрӓмӓш ӹшке вӓрӹшкӹжӹ вазеш. Шим, пӹцкемӹш потолыкышты тӹдӹ вуйта яратымы, шергӓкӓн эдемжӹм ужеш. Васян кловой сӹнзӓжӹ шӹдӹн анжа. «Тенгежӹ тӹньӹн Санко лошты лимӓшӹм пӓлӹдӹмӹ эдемет тӧр сирен?!» «Малын тӹнь, Ва...» – тӹдӹн Васяжы вуйта Аннан шаяжым акат кол, акат уж сӹнзӓвӹдшӹм. Сӓмӹрӹк эдемӹн ушыкалышы сӹнзӓжӹ ӹдӹрӹн итӹрӓ шӱм кӧргӹжӹм ак цаклы, отравляйӹмӹ йӓнгжӹ тӹдӹн мӓгӹрӹмӹжӹм ак кол. Вот тӹдӹ трӱкӹштӹ сӓрнӓл шагальы дӓ, солаш мӹнгеш кешӹлӓжӹ, шӹдӹн келесӹш: «Паштекем ит кашт! Ӹшке Санко докет ке!»
Тӹнӓм Аннан вуй вӹлнӹжӹ вуйта хӹдӹртӹшӓн пӹлвлӓ веле кодыныт. Вуйышты ик шанымаш веле ылын: «Ӹш ӹнянӹ, мӹлӓм ӹш ӹнянӹ, тамахань пӓлӹдӹмӹ эдемӹн сирмӓшлӓн ӹнянен». Самой тӹ жепӹн тӹдӹн йӓнг лӹвӓлнӹжӹ изи Танюша ӹшке гишӓнжӹ пӓлдӹртен.
Кынам Санко кокшы гӓнӓ йӱӓш толын, Анна тореш ӹш ли. Шаналтыш: «Хоть-маханьы, но анзыкылашы тетян ӓтяжӹ лиэш».
Эх, пӓлен ылгецӹ...
Вуй пишок карштаат, Анна вӓрӹш кӹньӹл шӹнзӹ. Тӹдӹ ӹшкежӓт цилӓ ынгыла ылнежӹ. Вот ӓвӓжӹн йӱмӹ гишӓн ӹдӹржӓт спецшкол-интернатышты тыменеш. Эче мӹшкӹрӓн ылмыжы годымок самогон аппарат гӹц йогышы вӹдӹм подыл анжен. Пӹтӓрижӹ провыен веле, варажы момоца йӹр шалгышы пыш пуше аздарен, ӹдӹрӓмӓшӹн нерӹм цӹгӹлтӓрен. Ӹнде тӹдӹ ик кечӓт качы вӹдӹм подылде ӹлен ак керд.
Ӹдӹрӓмӓш угӹц вазы. Ойхы, качы шанымашвлӓ седок вуй вимӹм пышкыт.
Тенгечӹ Анна ӹдӹржӹ дорц сирмӓшӹм нӓлӹн. Танюша ӓвӓжӹм толаш ядын: школышты вӹргечӹн ӓтя-ӓвӓвлӓн погынымаш лиэш. Седӹ, Анна обязательно тӹш кеӓ. А кышты вот оксажым моаш? Цилӓ пӓшӓдӓрӹм вет тӹдӹ ош вуян ямдарлан вашталтен колтен. Дӓ оксажат когонок шукы ак кел ылнежӹ. ӹдӹрлӓн эче иктӓ-махань подаркам нӓлӓш келеш. Вараш ӓтя ӹдӹржӹм анжал ак керд. Санко гӹц ик копекӹмӓт ат нӓл... Аннам укшынзыкташ тӹнгӓльӹ.
– Цецаш цилӓ вӓрӹм лявӹртӓ, шотона, – Марфа ӹшке семӹньжӹ шудалеш, кравать сага ӹдӹрӓмӓшӹн вуй доран ведӹрӓм шӹндӓ.
Кӓндӓкшлу и уже шоэш Марфалан. Тенге гӹнят эче кавшта вуй гань ӹшкӹмжӹм кыча. Молнамшы семӹнь ӹнде шешкӹжӹн шолтымы самогоным пазарыш йӹвӹрт ак намал – ялжы худан ашкедӓш тӹнгӓлӹн. Дӓ шешкӹлӓнӓт ӹнде остатка веремӓн ӹнян пӹтен. Кӹзӹт Марфа ӓрӓкӓм ӹшке шолта, шӹлтӓ, солаштышы тракторист дон шофервлӓлӓн веле пуа. Солашты вет нӹнӹ керӓл эдемвлӓ ылыт. Ямдарым анжыктет веле, шудым, пум тӧрӧк тома докеток канден кодат. Ойхым ужде ӹлен Марфа. Иктӹ веле тыргыжландарен тӹдӹм: Санко эргӹжӹн ӹлӹмӓш шот лиде. Вӓтӹжӹ алкоголик якте шон, эргӹжӹн шоды дон мокшыжы карштаат, пӓшӓм ӹштен ак керд. «Ам пӓлӹ, мӹнь колымыкем, кӹце нӹнӹ ӹлӓш тӹнгӓлӹт», – техень шанымашвлӓ доно тӹдӹ диванышты йыштыл киэн. Варажы ӹшӓт цаклы, кыце амален кеш. Омынвлӓжӓт вет техеньок худавлӓ кайыт.
Ӓвӓжӹ дон эргӹжӹ неръюкын амалаш тӹнгӓлмӹкӹ, Анна вӓржӹ гӹц олен кӹньӹльӹ. Тӹдӹ яжон пӓлӓ: Марфа пенсижӹм ӱл выргемӹштӹ намалыштеш. ӹдӹрӓмӓш диван докы миш. Санко веле ӹнжӹ шиж. «Кыце Библиштӹ келесӹмӹ ыльы? – ӹшке гӹцшӹ ӹшкеок яды Анна. – А-а, ӓшӹндӓрӹшӹм: яраты ӹшке лишӹл эдеметӹм. Эчежӹ келесӹмӹ: «Ит пушт!» А мӹнь?» Тӧр ӹштӓ ӓль уке, ӹдӹрӓмӓш ик жеп шӹп шалгалальы, папан шӱлӹшӹжӹм колышты. Шӱм кӧргӹжӹ цилӓ йыла, вуй пыдештеш веле... Мам ӹштӹмӹжӹм тӹдӹ кӹзӹт нимат ак ынгылы. Кид цӹтӹрӓ веле. Вуйта тӓгӱн вес кид доно папан вуй лӹвец кӹпцӹкӹм шыпшын нӓльӹ. «М-м...» – омыныштыжы тамам маньы папа. Анна цӹтӹрӹшӹ кидшӹ доно папан лицӓш кӹпцӹкӹм шуш, цилӓ кӓпшӹ доно тӹш пырен вазы.
«Простьы, Йымы», – ӹшке семӹньжӹ юкде хытыра Анна, ӱкшӓш тӹнгӓлшӹ кӓп вӹкӹ анжа. Вуй сӓрнӹмӓшеш цуц ак кенвац. Тӹрвӹ кошкен шӹнзӹн. Ыдырыдымы ӱпвлӓ лепкӓ вӹкӹ вазыныт, сӹнзӓм мӱдӓт. Цилӓ кӓп цӹтӹрӓ веле. Пишок укшыцмы шон ылнежӹ. Йӹлерӓк! Санко веле ӹнжӹ шиж! Кидшы доно пингӹдӹ вӹдӹлтӹш арам мо. «А-а, монам! ӹнде обязательно токет толам, ӹдӹрем!»
Амаса докы тольы, стенӓштӹ кечӹшӹ вес выргемвлӓ лошты ӹшке пинжӓкшӹм мо.
– Анна, келтӹмӓш ӹдӹрӓмӓш, тӹнь ма йыдпелӹн сӓрнет? – Санко амаса юкеш шижӹ.
– Амалы, мӹнь тӹлӓт ам мешӓйӹ, – шӹдӹн вӓтӹжӹ маньы. Вара, вуйта тамахань вуйнамат ылмыжым шижмӹ гань келесӹш: – Мӹнь... вуй пиш сӓрнӓ... изиш йонгештӓш лӓкнем.
– Ке, ке, иӓ ӹдӹрӓмӓш, шапы ӓрӓкӓ пышетӹм изиш шӧрӹ, – камака вӹлец Санкон юкшы шактыш. ӹшкежӹ вес покаш пырен вазы дӓ неръюкын амалаш тӹнгальӹ.
«Господи, эртӹш, тама», – келгӹн шӱлӓлтӹш Анна, нимат ынгылыдеок, йымым хрестӓлтӹш, амаса тӱгӹ лӓктӹ. Талашаш келеш. Ӹдӹржӹ докы, Танюша докы, кеӓш келеш. Хоть эче ик гӓнӓ ӹшке шӧртньӹ икшӹвӹжӹм анжалшаш...
* * *
Кок этажан школ амаса докы пӱлӓ халык погынен. Аннат тӹш миш.
– Ӹшке туан эргӹ-ӹдӹр докы ак пыртеп, – тӓ жалвыйымыла, тӓ ӹшкӹмжӹм ӹжӓлӓйӹмӹлӓ чиӓлтӹмӹ кӹжгӹ тӹрвӓн ӹдӹрӓмӓш маньы.
– Итӓт попы. Мынастирӓт ак кел, – вес юк тӹшкӹ ушныш.
Погынышывлӓ докы кӱкшӹ кӓпӓн шим костюман пӱэргӹ лӓктӹ. Ӱпшӓт ошемӓш тӹнгӓлӹн, сӹнзӓжӹ пурыла каеш. Тидӹ – школын директоржы Иван Федорович.
– Шотеш пиштӹмӹ ӓтя-ӓвӓвлӓ! Тетявлӓдӓ тӓмдӓм ӹшке классвлӓштӹ уже вычат. Иктӹм ядам: нӹнӹ анзылны сӹнзӓвӹддӓм анжыкташ идӓ цацы. Нӹнӹ тӹтеок пиш ойхырат, тӓмдӓм соок вычат.
Толшывлӓ классвлӓ мычкы шӓлӓнен кевӹ. Кыды-тидӹжӹ нер савыцымат лыкты.
Аннан сӹнзӓэшӹжӹ амаса сага шалгышы папа вӓрештӹ. Мыгырика, ӓнгӓлтӹш пандыжы ганьок кукшынди ылеш. Сӹнзӓштӹжӹ сӹнзӓвӹд кайы.
– Мӹлӓм, эргем, Александрым ужаш келеш ылнежӹ, – Иван Федорович гӹц тӹдӹ яды.
Директор тӹдӹм кидшӹ гӹц нӓльӹ дӓ ик классыш виден нӓнгеш.
Коридорышты кухньыштышы гань качкыш пыш шӓрлен, вуйта школыш агыл, а столовыйыш вӓрештмӹ. Окня анзылны цилӓ вӓре цевер пеледӹшвлӓ кайыт. Ӓтя-ӓвӓ толмашеш тетявлӓ тымдышывлӓ доно иквӓреш концертӹм йӓмдӹленӹт. Классышты лӹпӹвлӓ гань тетявлӓ куштат, мырат. Таня ти кечӹ лӹмеш лыдышым лыдын пуш.
Аннан лицӓ мычкыжы сӹнзӓвӹд йоген лӓктӹ. «Шергӓкӓн ӹдӹрем! Тенгежӹ ӓвӓтӹм мондыделат?»
– Ӓви! – изи вӹцкӹж кидшӹ доно Таня ӓвӓжӹм шӱжӹ гӹц элтӓлен нӓльӹ.
– Кыце ӹлет, ӹдӹрем? Кыце тыменят?
– Яжон, ӓви. Воспитатель дон тымдышывлӓ мӓмнӓм ӹжӓлӓйӓт. Только мӹнь тӹнь донет веле ӹлӹнем, – цуц мӓгӹрӓл ак колты ӹдӹр.
Анна ӹдӹржӹн ош ӱпшӹм, изи кидшӹм ниӓлтӹлеш. Цӓрнӹде йӹтӹн пеледӹш гань сӹнзӓжӹм со шыпшалеш.
– Вот, ӹдӹрем, мӹнь тӹлӓт конфетӹм канденӓм, – вес темыш ванжымыла, ӓвӓжӹ маньы. ӹшкӹмжӹн йӓнгжӹ пыдештеш веле, лач ик шанымаш веле вуйышты пӧрдеш: «Ӹшкетет, совсемок ӹшкетет кодат, ӹдӹрем.. Малын вӓл тӹньӹн ӓвӓтлӓн техень цӓшдӹмӹ шачаш келеш ылын?..»
Ӓвӓ дон ӹдӹр акат цаклеп, векӓт, кыце веремӓ пӹсӹн кеӓ. Вес ӓтя-ӓвӓвлӓ, ӹшке тетявлӓштӹ доно айырлен, амаса докы уже кеӓт. Коридорыш ӓнгӓлтӹш пандан шонгы папи лӓктӹ. Остатка гӓнӓ тӹдӹ сӓрнӓльӹ дӓ тетявлӓ вӹкӹ, Анна дон Таня вӹкӓт хрестӓлтӹш.
Но Анна вуйта нимат ак цаклы. Сӹнзӓштӹ ӓнгӹремшӹпад ганьы. Пӹлӹшӹштӹ кӹзӹт угӹц Васян келесӹмӹ шамаквлӓжӹ шактат: «Каранг мӹнь дорцем! Тӹнь мӹлӓм ат кел!» Но малын тӹдӹ тенге трӱк нӹнӹм ушышы кӹлӹм пӹчкӹн шуэн?
Таня ӓвӓжӹм шӱ гӹц элтӓлӓ, тӹрвӹжӹм шыпшалеш.
– Ӓви, малын тӹнь со мӓгӹрет? Ик тӹлзӹ гӹц вет угӹц вӓшлинӓ. Только вес гӓнӓ толмет годым яжоракын чи, яра? Дӓ ышма гӹцет самогон пыш ӹнжӹ ӱпшӹ, – ӹдӹрӓш кого эдем гань серьезно попа.
А Анна ӹдӹрӹн сӹнзӓшкӹжӹ анжал ак керд. Попат вет: кого эдем гӹц тетя йӹле цилӓ шижеш. ӓнят, тӹдӹ иктӓ-мам уже шижӹн? Уке, Анна кӹзӹт ӹдӹржӹн йӓнгжӹм такеш ӹнежӹ ясыландары. Кынам Танюша кого лиэш, ӓнят, ынгыла ӹшке цӓшдӹмӹ ӓвӓжӹм. Лач ӹлӹмӓшӹжӹ веле ӓвӓжӹн гань ӹнжӹ ли. Лачок, тиштӹ тӹдӹлӓн яжо: чиктӓт, пукшат, шӱм шокшым пуат. А мам Анна ӹшке ӹдӹрлӓнжӹ ӹштен? Нимат ӹштӹде. Тетя шачмыкы, вуйта яратыдымы марыжылан худам йори ӹштӓш манын, пиш йӱӓш тӹнгӓлӹн. Йӱкшӹ вуя сага кишӹ ӹдӹржӹн шалахай кидшӹм шушыртен.
Анна, ӹдӹржӹн шушыран кидшӹм нӓлӹнӓт, цӓрнӹде шыпшалеш.
«Ма лин тагачы ӓвӓм доно? – нимат ынгылыде, ӹшке се¬мӹньжӹ шана Таня. – То мӓгӹрӓ, то вирдеок ваштыл колта».
– Ӓви, мӓмнӓм уже качкаш ӱжӹт, – Аннан пӹлӹ¬шӹшкӹжӹ ӹдӹржӹн нӹжгӓ юкшы шактыш.
– А-а! Мам тӹнь маньыц, ӹдӹрем? – вуйта нелӹ ом гӹц шижмӹ гань Анна яды дӓ ӹдӹржӹм шыпшальы.
* * *
Школ гӹц лӓкмӹкӹ, Анна кӹртнигорны векӹлӓ ашкедӹ. Кемӓшток кӹшӓн гӹц самогон ямдарым лыкты дӓ пелӹ якте йӱн колтыш. Тӹнгшӹ пу гань кӓпӹш силадымы шокшы пырыш. Пӹлӹшӹштӹ мӹндӹрнӹ толшы поездӹн юкшы шактыш. «Йӹле, йӹле, Анна. Пуйырымаш гӹц ат шӹл. Вес корны уке», – ӹшкӹмжӹн кымылым лӱктӹмӹлӓ, ӹдӹрӓмӓш юкын маньы дӓ толшы поезд ваштареш тӧрӧк ашкедӹ. Лач поездӹн кужы гудокшым веле колын шоктыш...
Руш йӹлмӹ гӹц кырык мары
йӹлмӹшкӹ Михаил КУДРЯШОВ сӓрен.
«У сем», №3, 2007
удмурт сирӹзӹ
Шайыштмаш
Ялжы доно неволя ташкалын, Анна ӹшке пӧрт докыжы олен тольы. Кымылдеок капкам пачы. Ой, кыце вӓл ӹнде ти пӧрт тӹдӹлӓн нерат лин, тӹштӹ ӹлӹшӹ эдемвлӓжӹмӓт анжалмы ак шо. Анна марыжын сӹржӹм пишок яжон пӓлӓ, амасам веле пачын шокта, шонгы Марфа пӱдӹмӹ ышма вашт пӹжгӓ: «Шотона, шотона, эчеӓт йӱкшӹ! Шанко, тӹньжӹ хоть яжон тымдалтемӓ ти екшук вӓтетӹм!» Санко шукы ак вычыкты, нелӹ мышкындыжы доно вӓтӹжӹн лицӓэш, кӓпеш лӱдӹшлӓ кишӓвлӓм кода. Эх, техень ӹлӹмӓшӹм ӹлӓш ма шанен ылын Анна... Васькажы тӹнӓм тӹдӹм ынгылен ылгецӹ...
Анна камака шайылны шалгышы кӹртни кравать докы мыльген кеӓ. Вуй пишок каршта, сӹнзӓ ыжарикӓ-сар цветӹм веле ужеш – тагачы, виднӹ, Санко вуй мычкыжы когоракынок пуэн.
Выргемӹм кыдашдеок, ӹдӹрӓмӓш ӹшке вӓрӹшкӹжӹ вазеш. Шим, пӹцкемӹш потолыкышты тӹдӹ вуйта яратымы, шергӓкӓн эдемжӹм ужеш. Васян кловой сӹнзӓжӹ шӹдӹн анжа. «Тенгежӹ тӹньӹн Санко лошты лимӓшӹм пӓлӹдӹмӹ эдемет тӧр сирен?!» «Малын тӹнь, Ва...» – тӹдӹн Васяжы вуйта Аннан шаяжым акат кол, акат уж сӹнзӓвӹдшӹм. Сӓмӹрӹк эдемӹн ушыкалышы сӹнзӓжӹ ӹдӹрӹн итӹрӓ шӱм кӧргӹжӹм ак цаклы, отравляйӹмӹ йӓнгжӹ тӹдӹн мӓгӹрӹмӹжӹм ак кол. Вот тӹдӹ трӱкӹштӹ сӓрнӓл шагальы дӓ, солаш мӹнгеш кешӹлӓжӹ, шӹдӹн келесӹш: «Паштекем ит кашт! Ӹшке Санко докет ке!»
Тӹнӓм Аннан вуй вӹлнӹжӹ вуйта хӹдӹртӹшӓн пӹлвлӓ веле кодыныт. Вуйышты ик шанымаш веле ылын: «Ӹш ӹнянӹ, мӹлӓм ӹш ӹнянӹ, тамахань пӓлӹдӹмӹ эдемӹн сирмӓшлӓн ӹнянен». Самой тӹ жепӹн тӹдӹн йӓнг лӹвӓлнӹжӹ изи Танюша ӹшке гишӓнжӹ пӓлдӹртен.
Кынам Санко кокшы гӓнӓ йӱӓш толын, Анна тореш ӹш ли. Шаналтыш: «Хоть-маханьы, но анзыкылашы тетян ӓтяжӹ лиэш».
Эх, пӓлен ылгецӹ...
Вуй пишок карштаат, Анна вӓрӹш кӹньӹл шӹнзӹ. Тӹдӹ ӹшкежӓт цилӓ ынгыла ылнежӹ. Вот ӓвӓжӹн йӱмӹ гишӓн ӹдӹржӓт спецшкол-интернатышты тыменеш. Эче мӹшкӹрӓн ылмыжы годымок самогон аппарат гӹц йогышы вӹдӹм подыл анжен. Пӹтӓрижӹ провыен веле, варажы момоца йӹр шалгышы пыш пуше аздарен, ӹдӹрӓмӓшӹн нерӹм цӹгӹлтӓрен. Ӹнде тӹдӹ ик кечӓт качы вӹдӹм подылде ӹлен ак керд.
Ӹдӹрӓмӓш угӹц вазы. Ойхы, качы шанымашвлӓ седок вуй вимӹм пышкыт.
Тенгечӹ Анна ӹдӹржӹ дорц сирмӓшӹм нӓлӹн. Танюша ӓвӓжӹм толаш ядын: школышты вӹргечӹн ӓтя-ӓвӓвлӓн погынымаш лиэш. Седӹ, Анна обязательно тӹш кеӓ. А кышты вот оксажым моаш? Цилӓ пӓшӓдӓрӹм вет тӹдӹ ош вуян ямдарлан вашталтен колтен. Дӓ оксажат когонок шукы ак кел ылнежӹ. ӹдӹрлӓн эче иктӓ-махань подаркам нӓлӓш келеш. Вараш ӓтя ӹдӹржӹм анжал ак керд. Санко гӹц ик копекӹмӓт ат нӓл... Аннам укшынзыкташ тӹнгӓльӹ.
– Цецаш цилӓ вӓрӹм лявӹртӓ, шотона, – Марфа ӹшке семӹньжӹ шудалеш, кравать сага ӹдӹрӓмӓшӹн вуй доран ведӹрӓм шӹндӓ.
Кӓндӓкшлу и уже шоэш Марфалан. Тенге гӹнят эче кавшта вуй гань ӹшкӹмжӹм кыча. Молнамшы семӹнь ӹнде шешкӹжӹн шолтымы самогоным пазарыш йӹвӹрт ак намал – ялжы худан ашкедӓш тӹнгӓлӹн. Дӓ шешкӹлӓнӓт ӹнде остатка веремӓн ӹнян пӹтен. Кӹзӹт Марфа ӓрӓкӓм ӹшке шолта, шӹлтӓ, солаштышы тракторист дон шофервлӓлӓн веле пуа. Солашты вет нӹнӹ керӓл эдемвлӓ ылыт. Ямдарым анжыктет веле, шудым, пум тӧрӧк тома докеток канден кодат. Ойхым ужде ӹлен Марфа. Иктӹ веле тыргыжландарен тӹдӹм: Санко эргӹжӹн ӹлӹмӓш шот лиде. Вӓтӹжӹ алкоголик якте шон, эргӹжӹн шоды дон мокшыжы карштаат, пӓшӓм ӹштен ак керд. «Ам пӓлӹ, мӹнь колымыкем, кӹце нӹнӹ ӹлӓш тӹнгӓлӹт», – техень шанымашвлӓ доно тӹдӹ диванышты йыштыл киэн. Варажы ӹшӓт цаклы, кыце амален кеш. Омынвлӓжӓт вет техеньок худавлӓ кайыт.
Ӓвӓжӹ дон эргӹжӹ неръюкын амалаш тӹнгӓлмӹкӹ, Анна вӓржӹ гӹц олен кӹньӹльӹ. Тӹдӹ яжон пӓлӓ: Марфа пенсижӹм ӱл выргемӹштӹ намалыштеш. ӹдӹрӓмӓш диван докы миш. Санко веле ӹнжӹ шиж. «Кыце Библиштӹ келесӹмӹ ыльы? – ӹшке гӹцшӹ ӹшкеок яды Анна. – А-а, ӓшӹндӓрӹшӹм: яраты ӹшке лишӹл эдеметӹм. Эчежӹ келесӹмӹ: «Ит пушт!» А мӹнь?» Тӧр ӹштӓ ӓль уке, ӹдӹрӓмӓш ик жеп шӹп шалгалальы, папан шӱлӹшӹжӹм колышты. Шӱм кӧргӹжӹ цилӓ йыла, вуй пыдештеш веле... Мам ӹштӹмӹжӹм тӹдӹ кӹзӹт нимат ак ынгылы. Кид цӹтӹрӓ веле. Вуйта тӓгӱн вес кид доно папан вуй лӹвец кӹпцӹкӹм шыпшын нӓльӹ. «М-м...» – омыныштыжы тамам маньы папа. Анна цӹтӹрӹшӹ кидшӹ доно папан лицӓш кӹпцӹкӹм шуш, цилӓ кӓпшӹ доно тӹш пырен вазы.
«Простьы, Йымы», – ӹшке семӹньжӹ юкде хытыра Анна, ӱкшӓш тӹнгӓлшӹ кӓп вӹкӹ анжа. Вуй сӓрнӹмӓшеш цуц ак кенвац. Тӹрвӹ кошкен шӹнзӹн. Ыдырыдымы ӱпвлӓ лепкӓ вӹкӹ вазыныт, сӹнзӓм мӱдӓт. Цилӓ кӓп цӹтӹрӓ веле. Пишок укшыцмы шон ылнежӹ. Йӹлерӓк! Санко веле ӹнжӹ шиж! Кидшы доно пингӹдӹ вӹдӹлтӹш арам мо. «А-а, монам! ӹнде обязательно токет толам, ӹдӹрем!»
Амаса докы тольы, стенӓштӹ кечӹшӹ вес выргемвлӓ лошты ӹшке пинжӓкшӹм мо.
– Анна, келтӹмӓш ӹдӹрӓмӓш, тӹнь ма йыдпелӹн сӓрнет? – Санко амаса юкеш шижӹ.
– Амалы, мӹнь тӹлӓт ам мешӓйӹ, – шӹдӹн вӓтӹжӹ маньы. Вара, вуйта тамахань вуйнамат ылмыжым шижмӹ гань келесӹш: – Мӹнь... вуй пиш сӓрнӓ... изиш йонгештӓш лӓкнем.
– Ке, ке, иӓ ӹдӹрӓмӓш, шапы ӓрӓкӓ пышетӹм изиш шӧрӹ, – камака вӹлец Санкон юкшы шактыш. ӹшкежӹ вес покаш пырен вазы дӓ неръюкын амалаш тӹнгальӹ.
«Господи, эртӹш, тама», – келгӹн шӱлӓлтӹш Анна, нимат ынгылыдеок, йымым хрестӓлтӹш, амаса тӱгӹ лӓктӹ. Талашаш келеш. Ӹдӹржӹ докы, Танюша докы, кеӓш келеш. Хоть эче ик гӓнӓ ӹшке шӧртньӹ икшӹвӹжӹм анжалшаш...
* * *
Кок этажан школ амаса докы пӱлӓ халык погынен. Аннат тӹш миш.
– Ӹшке туан эргӹ-ӹдӹр докы ак пыртеп, – тӓ жалвыйымыла, тӓ ӹшкӹмжӹм ӹжӓлӓйӹмӹлӓ чиӓлтӹмӹ кӹжгӹ тӹрвӓн ӹдӹрӓмӓш маньы.
– Итӓт попы. Мынастирӓт ак кел, – вес юк тӹшкӹ ушныш.
Погынышывлӓ докы кӱкшӹ кӓпӓн шим костюман пӱэргӹ лӓктӹ. Ӱпшӓт ошемӓш тӹнгӓлӹн, сӹнзӓжӹ пурыла каеш. Тидӹ – школын директоржы Иван Федорович.
– Шотеш пиштӹмӹ ӓтя-ӓвӓвлӓ! Тетявлӓдӓ тӓмдӓм ӹшке классвлӓштӹ уже вычат. Иктӹм ядам: нӹнӹ анзылны сӹнзӓвӹддӓм анжыкташ идӓ цацы. Нӹнӹ тӹтеок пиш ойхырат, тӓмдӓм соок вычат.
Толшывлӓ классвлӓ мычкы шӓлӓнен кевӹ. Кыды-тидӹжӹ нер савыцымат лыкты.
Аннан сӹнзӓэшӹжӹ амаса сага шалгышы папа вӓрештӹ. Мыгырика, ӓнгӓлтӹш пандыжы ганьок кукшынди ылеш. Сӹнзӓштӹжӹ сӹнзӓвӹд кайы.
– Мӹлӓм, эргем, Александрым ужаш келеш ылнежӹ, – Иван Федорович гӹц тӹдӹ яды.
Директор тӹдӹм кидшӹ гӹц нӓльӹ дӓ ик классыш виден нӓнгеш.
Коридорышты кухньыштышы гань качкыш пыш шӓрлен, вуйта школыш агыл, а столовыйыш вӓрештмӹ. Окня анзылны цилӓ вӓре цевер пеледӹшвлӓ кайыт. Ӓтя-ӓвӓ толмашеш тетявлӓ тымдышывлӓ доно иквӓреш концертӹм йӓмдӹленӹт. Классышты лӹпӹвлӓ гань тетявлӓ куштат, мырат. Таня ти кечӹ лӹмеш лыдышым лыдын пуш.
Аннан лицӓ мычкыжы сӹнзӓвӹд йоген лӓктӹ. «Шергӓкӓн ӹдӹрем! Тенгежӹ ӓвӓтӹм мондыделат?»
– Ӓви! – изи вӹцкӹж кидшӹ доно Таня ӓвӓжӹм шӱжӹ гӹц элтӓлен нӓльӹ.
– Кыце ӹлет, ӹдӹрем? Кыце тыменят?
– Яжон, ӓви. Воспитатель дон тымдышывлӓ мӓмнӓм ӹжӓлӓйӓт. Только мӹнь тӹнь донет веле ӹлӹнем, – цуц мӓгӹрӓл ак колты ӹдӹр.
Анна ӹдӹржӹн ош ӱпшӹм, изи кидшӹм ниӓлтӹлеш. Цӓрнӹде йӹтӹн пеледӹш гань сӹнзӓжӹм со шыпшалеш.
– Вот, ӹдӹрем, мӹнь тӹлӓт конфетӹм канденӓм, – вес темыш ванжымыла, ӓвӓжӹ маньы. ӹшкӹмжӹн йӓнгжӹ пыдештеш веле, лач ик шанымаш веле вуйышты пӧрдеш: «Ӹшкетет, совсемок ӹшкетет кодат, ӹдӹрем.. Малын вӓл тӹньӹн ӓвӓтлӓн техень цӓшдӹмӹ шачаш келеш ылын?..»
Ӓвӓ дон ӹдӹр акат цаклеп, векӓт, кыце веремӓ пӹсӹн кеӓ. Вес ӓтя-ӓвӓвлӓ, ӹшке тетявлӓштӹ доно айырлен, амаса докы уже кеӓт. Коридорыш ӓнгӓлтӹш пандан шонгы папи лӓктӹ. Остатка гӓнӓ тӹдӹ сӓрнӓльӹ дӓ тетявлӓ вӹкӹ, Анна дон Таня вӹкӓт хрестӓлтӹш.
Но Анна вуйта нимат ак цаклы. Сӹнзӓштӹ ӓнгӹремшӹпад ганьы. Пӹлӹшӹштӹ кӹзӹт угӹц Васян келесӹмӹ шамаквлӓжӹ шактат: «Каранг мӹнь дорцем! Тӹнь мӹлӓм ат кел!» Но малын тӹдӹ тенге трӱк нӹнӹм ушышы кӹлӹм пӹчкӹн шуэн?
Таня ӓвӓжӹм шӱ гӹц элтӓлӓ, тӹрвӹжӹм шыпшалеш.
– Ӓви, малын тӹнь со мӓгӹрет? Ик тӹлзӹ гӹц вет угӹц вӓшлинӓ. Только вес гӓнӓ толмет годым яжоракын чи, яра? Дӓ ышма гӹцет самогон пыш ӹнжӹ ӱпшӹ, – ӹдӹрӓш кого эдем гань серьезно попа.
А Анна ӹдӹрӹн сӹнзӓшкӹжӹ анжал ак керд. Попат вет: кого эдем гӹц тетя йӹле цилӓ шижеш. ӓнят, тӹдӹ иктӓ-мам уже шижӹн? Уке, Анна кӹзӹт ӹдӹржӹн йӓнгжӹм такеш ӹнежӹ ясыландары. Кынам Танюша кого лиэш, ӓнят, ынгыла ӹшке цӓшдӹмӹ ӓвӓжӹм. Лач ӹлӹмӓшӹжӹ веле ӓвӓжӹн гань ӹнжӹ ли. Лачок, тиштӹ тӹдӹлӓн яжо: чиктӓт, пукшат, шӱм шокшым пуат. А мам Анна ӹшке ӹдӹрлӓнжӹ ӹштен? Нимат ӹштӹде. Тетя шачмыкы, вуйта яратыдымы марыжылан худам йори ӹштӓш манын, пиш йӱӓш тӹнгӓлӹн. Йӱкшӹ вуя сага кишӹ ӹдӹржӹн шалахай кидшӹм шушыртен.
Анна, ӹдӹржӹн шушыран кидшӹм нӓлӹнӓт, цӓрнӹде шыпшалеш.
«Ма лин тагачы ӓвӓм доно? – нимат ынгылыде, ӹшке се¬мӹньжӹ шана Таня. – То мӓгӹрӓ, то вирдеок ваштыл колта».
– Ӓви, мӓмнӓм уже качкаш ӱжӹт, – Аннан пӹлӹ¬шӹшкӹжӹ ӹдӹржӹн нӹжгӓ юкшы шактыш.
– А-а! Мам тӹнь маньыц, ӹдӹрем? – вуйта нелӹ ом гӹц шижмӹ гань Анна яды дӓ ӹдӹржӹм шыпшальы.
* * *
Школ гӹц лӓкмӹкӹ, Анна кӹртнигорны векӹлӓ ашкедӹ. Кемӓшток кӹшӓн гӹц самогон ямдарым лыкты дӓ пелӹ якте йӱн колтыш. Тӹнгшӹ пу гань кӓпӹш силадымы шокшы пырыш. Пӹлӹшӹштӹ мӹндӹрнӹ толшы поездӹн юкшы шактыш. «Йӹле, йӹле, Анна. Пуйырымаш гӹц ат шӹл. Вес корны уке», – ӹшкӹмжӹн кымылым лӱктӹмӹлӓ, ӹдӹрӓмӓш юкын маньы дӓ толшы поезд ваштареш тӧрӧк ашкедӹ. Лач поездӹн кужы гудокшым веле колын шоктыш...
Руш йӹлмӹ гӹц кырык мары
йӹлмӹшкӹ Михаил КУДРЯШОВ сӓрен.
«У сем», №3, 2007