6 октябрьыште марий литературын классикше, марий литературылан пеҥгыде негызым пыштыше Сергей Григорьевич Чавайнын шочмыжлан 120 ий темеш. Лач тиде кугу лӱмгече пайрем кечын Марий самырык театр шкенжын 18-ше тургымжым калыкнан лӱмлӧ писательжылан пӧлеклалтше "Сергей Григорьевич Чавайн" спектакльын премьерыже дене почеш.

"Сергей Григорьевич Чавайн" пьесын авторжо Геннадий Гордеевын ойлымыж почеш тиде спектакль гочын лӱмлӧ писательнан илышыжым, чон вургыжмашыжым, куанжым, тыгодымак творчество саскажым кӧргӧ гычак почын ончыкташ шонымо. Тиде шонымашым автор да Самырык театрын творческий коллективше кузерак шуктен кертын? - 6, 7 октябрьыште ужына да аклена.

Тыгеракын, 6, 7 октябрьыште Марий самырык театрын сценыштыже марий литературын классикше Сергей Григорьевич Чавайнын лӱмгече пайремыжылан пӧлеклалтше "Сергей Григорьевич Чавайн" драмын премьерыже. Спектакль Курчак театрын сценыштыже 18 шагатлан тӱҥалеш.

Иван Горный

Тӓ ир кукужы, тӓ вады шӹжвӹк

Мары Эл Республикӹн халык артистшӹ Владимир Федорович Ромашкинлӓн

Тӓ ир кукужы,
Тӓ вады шӹжвӹк
Мӹлӓм мыралтыш мырыжым.
Тошнан дӓ кужын,
Сусун дӓ нӹжгӓн, –
Шӱмӹшкем вазы выргыжын.

Ӱл Солаволкын
Ош куги рошашты
Трӱк шактен колтыш у мыры.
Дӓ кукужат,
Шӹжвӹкшӓт тӹ кытлашты
Колышт шӹнзевӹ шӹп-тырын.

...

Яра эмлат, туныктат… Кечывалвел Осетийын президентше Э.Кокойты 2008 ий мучаш марте илем-коммунал, медицин, туныктыш да транспорт суаплыкым яра пуымо нерген увертарен. Цхинвалыште да Кечывалвел Осетийысе ола ден яллаште коммунал да моло озанлыкым Россий МЧС-ын, посна регион-влакын полышмышит дене олмыктат.

Иерусалимыш корно лишкырак лиеш. Тачысе кече деч илышыште у кӧнымой вийжым налеш. Тиде Россий да Израиль коклаше турист да уна-влаклан визе кӱлмым кораҥдыме нерген вашкелшык. Российыште илыше-влак визе деч посна йот эл паспорт дене 90 кече Израиль кундемыште лийын кертыт. Йошкар-Оласе турагенство пашеҥ-влакын ойлымышт почеш, визым кораҥдыме дене йот элыш каяшлан пастпорт деке йодмаш-влак вашталтын огытыл. Мутлан, Израильыш каяшлан паспортым ончылгоч ямдылыман. Паспорт 6 тылзе жап ончычак ямде лийшаш.

...

Виталий Ерошкин


Виктор Алексеевичӹн ӓтяжӹ колымылан нӹллӹ кечӹжӹ лишемӹн. Таяшыжы кен ӹш керд. Игечӹ пиш худа ыльы. Тӹнӓм телеграммым веле колтыш. ӹндежӹ нӹллӹ кечешӹжӹ соиктокат кеӓ. Игечӹ проц яжо шалга. Аяран, пӧршӓн ӱштӹ. Роднявлӓ доно ужындалеш. Пӓлен нӓлеш, кыце шачмы солажы ӹлӓлтӓ. Келеш вет, кемӹ анзыц омыным ужеш. Вуйта тӹдӹ эче изи ӹрвезӹ ылеш. Кӓнгӹж. Каникул жеп. Ышкалым оролаш каштеш. Кӹлӓт анзылнышы шӹнгӓлыкышты амала. ӓвӓжӹ тӹдӹм ирок кӹньӹлтӓ.

– Витюк, а Витюк, шижӹмӓ, – кӹлӓт анзыкы кузенӓт, шӹнгӓлык оголым лӱктӓ, олен сӹгӹрӓ.
– Ма, ӓви? – сӹнзӓм пачат, вургымла кидеш кӹнертен, вуйжым ӓвӓжӹ векӹлӓ лӱктӓлӓш цаца.
– Ышкалым шыпшылынам. Ливӹ шӹшерӹм йӱмӓ, – манеш ӓвӓжӹ дӓ ведӹрӓм шӹнгӓлык йонгы докы лӱктӓ.

Виктӹр пачмы ыражышкы нӹл яла мишӓт, шӱм виктӓлтен, ышмам пачы дӓ шонгештӓлтшӹ шӹшерӹм мӹшкӹр теммешкӹ цӹвӹрге йӱн шӹндӓ.

– Ситӹш? – ӓвӓжӹ ласкон йӹрӓлтен манеш.
– Ситӹш, – ӹрвезӹ тӹрвӹжӹм тыгыр шокш доно ӹштӹлеш.
– Эче изиш амалалок. Ышкалым поктен кем дӓ мимешкет оролем. Кӹчӓл моат, сӓй?
– Моам, – маньы эргӹ дӓ левӓш лӹвӓкӹ эчеӓт пырен вазы.

...

Кырык мары мӱлӓндӹн истори гӹц

Клим Юадаров

Ӹшке Козьмодемьянск халажым ӹштӹмӹ гишӓн документвлӓштӹ тенге пӓлдӹртӹмӹ: «О начале строительства сего города сведений никаких нет... но построен гораздо ранее острога, возникшего в 1583 году. Первыми поселенцами были стрельцы и посадские (торгово-промышленное население) ... под именем города Козьмодемьянск впервые упоминается в 1609 году... впоследствии Козьмодемьянск утратил значение укрепленного города и поступил в ведение приказа Казанского дворца. В 1708 году Козьмодемьянск приписан к Казанской губернии, и при расписании Казанской губернии на провинции в 1719 году включен в Свияжскую провинцию. Назначен уездным городом вновь учрежденного Казанского наместничества в 1781 году...» (Провинци – Российӹштӹ 1719–1775 ивлӓн губерни кӧргӹштӹшӹ административно-территориальный единица).

Исторический документвлӓ гӹц пӓлӹ: 1708 ин Российский импери губернивлӓэш, уездвлӓэш шеледӹмӹ. Тӹнӓмок Васильсурскат (Шурдӹнг) Свияжский провинциш пумы лин, лач 1779 ин веле Нижегородский наместничествын уездный халам ӹштӓт.

1775 ин Екатерина II губернский реформым эртӓрӓ (тидӹ семӹнь 2–3 губерни наместничествым ӹштенӹт). Казанский губерништӹшӹ Казанский, Свияжский, Цивильский, Ядринский, Козьмодемьянский, Чебоксарский дӓ Царевококшайский уездвлӓ эче первирӓкок ӹштӹмӹ ылыныт гӹнят, Военно-исторический архивӹн «Топографическое описание по Казанскому наместничеству вообще и каждого города и уезда» документӹштӹ Казанский наместничество дон уездвлӓм официально (шамак толшеш Большой Энциклопедический словарьыштат) 1781 ин ӹштӹмӹ манын сирӹмӹ.

...

Клим Юадаров

Кырык мары дон алык мары.

Вӓш кӹлӹм кычымаш дӓ ярлымаш

1920 ин 20–24 июль. Мары коммуниствлӓн пӹтӓришӹ Всероссийский конференци эртен, кышты Мары автономный областьым ӹштӓш тӹнгӓлмӹ гишӓн шая кеен.
1920 и 4 ноябрь. Мары автономный областьым ӹштӹмӹ гишӓн декрет лӓктӹн.
1921 и 1 март. Козьмодемьянский уезд Нижегородской губерня гӹц МАО-н составыш пыра.

Пӹтӓришӹ гӓнӓ черемисвлӓн кым этнический группа гишӓн XVI курымаш «Казанская история» книгӓштӹ келесӹмӹ: «... в Казанских землях проживают две черемисы, объединяющие три народа: горная, луговая, кокшайская и ветлужская». Кырык марын дӓ алык марын черемисвлӓ гишӓн вес источниквлӓштӓт сирӹмӹ гӹнь, Какшан дон Вӹтлӓ сирӹштӹ ӹлӹшӹ марынвлӓ гишӓн ти источниквлӓштӹ веле келесӹмӹ. Мары халыкын ӹлӹмӓшӹжӹм, овуцажым яжон пӓлӹшӹ летописец веле нӹнӹн айыртемвлӓштӹм ланзылен сирен коден кердӹн.

Ӓнят, пӹтӓри кырык марынвлӓн кого тьотя-папавлӓштӹм веле «черемисвлӓ» маныныт? Йыл мычкы Шур ӓнгӹр гӹц кӱшкӹлӓ ӹлӹшӹ марынвлӓм «черемиса нагорная верхняя», а Казань ханствышты ӹлӹшӹ марынвлӓм «черемиса нагорная нижняя» маныныт. 1497 иӓш Дженкинсонын картышты нӹнӹн мӱлӓндӹштӹ, Казань ханствыш пырен гӹнят, пунктир доно айырен нӓлмӹ. Тенге, векӓт, нӹнӹн ӹшке вуя ӹлӹмӹштӹм пӓлемдӹмӹ.

Истори анжыкта: кырык мары дӓ алык мары халык Руш государствыш ушнымы жепӹнӓт ӹшке лоштышты айыртемӓлтӹнӹт. Тидӹн гишӓн, шамак толшеш, А.Бахтин «XV–XVI века в истории марийского края» (Йошкар-Ола, 1998, с. 45–48) книгӓштӹжӓт пӓлдӹртӓ.

...

5 октября - Тӱня кумалтыш. Священная Роща "Ош Куэр", д.Нурсола Куженерского района Республики Марий Эл.

12 октября - Турек Суртан кугызын кумалтышыже. п.Мари-Турек Республики Марий Эл.

12 октября - Мер кумалтыш. Священная Роща "Тумерото", г.Йошкар-Ола.

12 октября - Тисте кумалтыш. Священная Роща "Шинурото", Куженерский район Республики Марий Эл.

14 октября - Тисте кумалтыш. д.Визимбирь Куженерского района Республики Марий Эл.

19 октября - Мер кумалтыш. Оршанский район Республики Марий Эл.

19 октября - Немда кундем кумалтыш. Новоторъяльский район Республики Марий Эл.

2 ноября - Ял кумалтыш. д.Тӱм-тӱм Уржумского района Кировской области.

9 ноября - Ял кумалтыш. д.Большие Ашкаты Тоншаевского района Нижегородской области.

Пресс-служба МТР