Тидым палаш оҥай1. А, тый, палет, Сергей Чавайн сылнымут произведенийлаштыже калык ойпогым кучылтын? Сергей Григорьевич шкеже теве кузе воза: «Кастене кӱнчылам шӱдыраш але тӱрым тӱрлаш мемнан деке ӱдыр-влак толыт ыле. Кидпашам ыштат, мурат, туштым туштат, йомакым колтат. Моло ӱдыр коклаште Плагий лӱман ик ӱдыр йомак колташ путырак мастар ыле… Мый Плагийын йомакшым пеш йӧратен колыштынам, южгунам пелйӱд марте мален омыл. Тыгеракын калыкын мутшо сылне литературым йӧраташ туныктен».
2. А, тый, палет, тушто калык историйым нумалеш? Тушто гоч ме ожнысо шемер еҥын илышыжым, тунамсе жапыште кучылтмо ӱзгар-влакым пален налына. Мутлан, тумо дене писте коклаш ӱшкыж пижын, але кӱртньӧ ӱшкыж пу тӱкан – туштен ожно калык. Тиде сапондо дене шийыныт, шога дене куралыныт. Кызыт гын нине ӱзгар-влакым тоштерыште веле ужаш лиеш.
3. А, тый, палет, Сергей Григорьевич Чавайнын поэт лӱмжӧ кузе лектын? Сергей Григорьевич теве кузе воза: «1905 ийыште революций лие. Марий интеллигенцийын кумылжым тарватыш. Шукынжо марий улмышт дечын лӱдын, вожылын коштыныт гын, тунам марий газет, книга, литератур нерген мутланаш тӱҥалыныт. Тиде ийынак декабрь тылзыште Озаҥысе учительский семинарийын канцелярийыштыже ятыр ен погынен. Сылнымутан литература нерген мут лекме годым Владимир Алексеевич Мухин каласыш: «Мемнан коклаште почеламут возышо уло. Тек возышо шке почеламутшым лудеш». Тунам зал мучко «Ото» почеламут йоҥгыш. Колыштшо-влак ик жап нимом пелештыде шинчышт, вара мокташ тӱҥальыч. Кид гыч кидышке почеламут кайыш. Тылеч вара мыйын марий поэт лӱмем лекте», воза марий сылнымутлан негызым пыштыше.
4. А, тый, палет кӧм марий пӱртӱсын мурызыжлан шотлат? Александр Степанович Ятмановым (Мичурин-Азмекейым) марий пӱртӱсын уста мурызыжлан шотлат. Тудо пӱртӱсын моторлыкшо, сылнылыкше нерген ятыр книгам возен. Нунын кокла гыч «Чодырасе сӱан», «Тул воктене», «Пӱртӱс мурызо» да молат улыт. Шочмо кундемым йӧратымаш писательын возымо кумылжым эре вияҥден шоген. Тидыже кугу сар лоҥгаште лиймыже годымат рашын койын. Лач тиде жапыште прозаикын чоныштыжо пӱртӱсым чаманыме, аралыме кумыл утларак вияҥын. Кагазеш огыл, калык шӱмеш шке сылнымутшым Мичурин-Азмекей возен.
5. А, тый, палет, кушеч Иван Степанович Ключников- Палантайын шылтыме лӱмжо, але псевдонимже лектын? Шымлызе-влак кок умылтарымашым пуат. Иван Степановичын йӧратыме туныктышыжо Бобров лийын. А тудыжын кочаже Палантай лӱман лийын. Иван Степанович шке туныктышыжым пагален, шарнен, тудын тукымлӱмжым налын. А весышт Палантай псевдонимым, композиторын кугезе тукымжо дене умылтарат.
6. А, тый, палет, Олык Ипай лӱмеш премийын икымше лауретше лӱмым кӧ налын? Самырык-влакын Олык Ипай лӱмеш премийжын икымше лауреатше Валентин Колумб лийын. Колумб улыжат 39 ий илен. Валентин Колумб - марий литературышто веле огыл, тыгак чумыр сылнымутышто поэзий тошкалтыш дене пеҥгыдын ошкыл кӱзен.
7. А, тый, палет, «У вий» самырык-влакын ушемже кунам шочын? 1989–ше ийыште ончыл шонымашан марий интеллигенций марий республикыште калыкын ушемжым ышташ темлен. Тунам ятыр самырык писатель, журналист, шымлызе-влак «У вий» ушемыш чумыргеныт. А Ӱпӧ (Уфа) олаште марий клуб почылтын.
8. А, тый, палет, ончыч сӱаным могай жапыште эртареныт? Ожно сӱаным кенежым Петро кече (12 июль) дечын ончыч але вара эртареныт. Шукыжо годым шудо тургым дечын ончыч сӱаным модыныт. Тидым эше 1840 ийыште Александра Фукс возен. Лач 19 курымын кокымшо пелыштыже телымат, да моло пагытыштат эртараш тӱҥалыныт.
9. А, тый, палет, мо тугай «шелык»? Сӱаным эртарыме годым, ончыч шелыкым ямдыленыт. Тудым ныл лукын олымбал дене авыреныт. Тыгак тыште кок ӱстелым вераҥденыт. Ик ӱстелыште кочкыш-йӱышым шындылыныт, а вес ӱстелже воктене самырык куэм шынденыт. Куэ - у ешын, тӱзланымыжым ончыкта.
10. А, тый, палет, кунам марий кундемыште икымше гана парашют дене тӧрштеныт? Марий кундемыште икымше гана 22 июнь 1935 ийыште Обком комсомолын секретарьже Георгий Микин дене Йошкар-Ола комсмомол ушемын вуйлатышыже Николай Пирогов парашют дене тӧрштеныт. Лачак тиде кече дечын вара кундемыштына парашют спорт виянаш тӱҥалын манын каласен кертына.
11. А, тый, палет, марий артист-влак, Кугу Сар тулыш лектын, мыняр концертым Эл верч кучедалше–влаклан ончыктеныт? Кугу Сар жапыште марий артист-влак 1165 концертым салтак-влаклан бой-влак коклаште марий мурым муреныт, куштеныт. А марий кӱслезе Павел Тойдемар марий семым гына огыл, сар муро-влакымат шоктен.
12. А, тый, палет, марий ӱдырамаш кокла гыч кӧлан эн ондак калык артист лӱмым пуэныт? Марий ӱдырамаш артист кокла гычын калык артист лӱмым 1946 ийыште Прасковья Алексеевна Смирновалан пуымо. Тудо Куженер район Конганур ялеш шочын-кушкын. Марий кугыжаныш театрыште ыштыме жапыште 30 утла рольым чонен. «Саликаште» Саликан, Маринан роль-влакым модын. Анушын, Чачавийын образшым Н.Арбанын «Янлык пасетыште» почын пуэн. Островскийын «Кӱдырчан йӱрыштӧ» («Грозаште») Варвара лийын. 1941 ийыште Марий Элын сулло артистше лӱмым пуэныт. 1946 ийыште Марий Элын калык артистше лӱмым сулен налын.
13. А, тый, палет, Марий Элысе могай энер телымат огеш кылме? Марий Элыште нигунам Пемба энер огеш кылме. Молан манаш гын, тудын вӱдшӧ сероводородан.
14. А, тый, палет, мом «тияк» шомак ончыкта? Тияк – тиде кагаз-влакым возышо ен. 40- 50 ийлаште школ-влакым почеденыт. Йоча-влакым церковно-славянский да руш йылме дене туныктеныт. 18 курымышто марий-влак кокла гыч 20-30 тияк, 150 наре черке пашаен, 5-10 туныктышо тунемын лектыныт.
15. А, тый, палет, мом ономастика шымла? Грек шомак гычын кусараш гын, лӱмым пуымо усталык лиеш. Ономастика йылмын самырык да мотокоч писын вияҥ шогышо ужашыже. Тудо чыла тӱрлӧ лӱмым шымла, нунын значенийыштым (мом ончыктымыжым) да кузе лиймыштым умылтара.
16. А, тый, палет, Василий Степанович Столяров (Василий Юксерн) «Вӱдшӧ йога серже кодеш», повестьыште могай лӱмлӧ еҥ нерген возен? Василий Юксерн икымше марий академик Василий Петрович Мосоловын йоча годсо пагытше нерген серен. Тиде повестьым тӱрлӧ документ, материал негызеш возымо.
17. А, тый, палет, молан кудышто тӧрза, кӱвар уке? Ожно кудышто еш кумалтыш, тӱрлӧ йӱла-влакым эртареныт. Тиде верыште тӧрза (окна), кӱвар лийын огыл. Тулотымат тыштак ыштеныт. Пырдыж воктене олымбалым, ӱстелым вераҥдареныт. А кудо покшелне кугу подым вераҥденыт. Кудын шенгел ужашыште изи кудо лийын. Тыште кумалтыш йӱлам эртараш арверым араленыт.
18. А, тый, палет, молан марлан кайыше ӱдырым сурт гыч лукмыжо годым каче кум гана лупш дене пера? Ӱдыр ача-ава, кушмо сурт гычын вигак лектын огыл. Изишак торешланымым очныктен. Тидын годым каче, савуш деч лупшым налын, кум гана перен. Тиде ӱдыр дечын уда шӱлышым, кереметым поктен колташ ышталтын. Тыгак ӱдыр каче суртыш пурымекыже, ава-ачам пагалыше, марийым жаплыше, мутым колыштшо лийже манын ышталтын.
19. А, тый, палет, мом «беляк» шомак ончыкта? Посна айдемылан сай пашажлан ойырымо мландым беляк маныт.
20. А, тый, палет, Волжск ола кузе шочын? 1940 ийыште Волжск олам пашазе поселок гыч олашке савырыме. Тиде поселок Лопатино маналтын.
21. А, тый, палет, кузе «Салика» пьеса шочын? 1935 ийыште Марий педагогик институтын студентше Сергей Николаев, радиокомитетын йодмыжо почеш, «Кӱрылтшо сӱан» радио инсценеровкым шынден. Инсцинировка негызеш «Полатын сӱанже» пьеса шочын. Автор утларак йорло, тулык ӱдырын вержылан, тудын йӧратымашыжлан ойыраш тӱҥалын. Тыге «Полатын сӱанже» «Салика» пьесышке савырнен. 1936-1937 ийыште «Салика» музыкальный комедийым мучашлен. Театрыште икымше гана 30-шо ийла мучаште, 5-6 апрельыште 1938 ийыште «Саликам» сценыште шындат. Режиссержо Маюк-Егоров.
22. А, тый, палет, могай ийыште, могай погынышто «черемисым» марийыш вашталташ темлыме? 1918 февраль тылзыште Озаҥ олаште марий калыкын «Национальный областной» манме сьездышт пашам ыштен. Тыште Владимир Мухин (Сави) Совет кучемым моктен ойлен, полшаш ӱжын. Погын тыгакак черемис лӱмым вашталташ кӱштен, черемис олмеш марий шомакым темлен.
23. А, тый, палет, могай ийыште школышто Марий йылме дене туныкташ тӱҥалыныт? 30-шо ий гыч школыш коштшашлык икшыве-влак чыланат шочмо йылме дене тунемаш тӱҥалыныт. Кугыеҥ-влакымат лудаш-возаш туныктеныт.
24. А, тый, палет, икымше режиссерын лӱмжым? Икымше марий профессионал режиссерын лӱмжо Алексей Иванович Маюк-Егоров. Тудо Курык марийыште шочын кушкын. Кӧлан гына пашам ыштен огыл: чодыра заводышто, кермыч заводышто, кем ургызо, туныктышо да молат лийын. Марий студийышке тунемаш пурен. 1936 ийыште марий кугыжаныш театрыште режиссерын пашажым шуткаш тӱҥалын.
25. А, тый, «шымакш» нерген палет? Шымакш – 50 см кутышан, 20 см лопкытан ош кыне вынер ластык, кӱшыл мучашыже конус форман калпак гай. Вуеш тудо кӱмыж але портыш дене ыштыме калпакеш чикталтеш. Конус форман кумыж але портыш калпак чикталтеш. Конус форман кумыж але портыш калпак вуйвундеш шындалтеш да вуй име дене пенгыдемдалтеш. Шымакшын шенгел ужашыжым моторын тӧрлымӧ, ӱлыл ужашыжым тасма дене сӧрастарыме, тудын деч ӱлнырак ший оксам пижыктылме, а мучашыыштыже, кистычке гай ыштыме йолваш, тӱрлӧ тыгыде шерым чиктылме. Шымакш калпакат мотор тӱр дене сӧрастаралтын.
26. А, тый, палет, модыш калык историйымат рашемдаш полша? Акрет годым сонарзе, колызо але мланде пашаеҥ ӱшанен: тӱрлӧ семын модын, пӱртӱсын палыдыме вийжым шке могырыш савыраш лиеш. Мутлан, ӱярня вараште мучаш марте волен кертат - ӱмырет кужу лиеш; лӱҥгалтышыште кашта деч кӱшкӧ нӧлталалтат - шурно озым рӱж лектеш, кыне ден йытын кужу лийыт; чыве муно дене модат гын, шурнын пырчыже, кынен нӧшмыжӧ туто, шолдыра лиеш.
27. А, тый, палет, марий калыкын икымше композиторжо кӧ? Икымше марий композитор - Иван Степанович Ключников-Палантай! Тудо 1886 ийыште Кокшамарыште шочын. Палантай шуко йӱкан марий хорым чумырен. Тудын вуйлатыме хоржо Москошто хор-влакын Олимпиадыште марий муро-влакым сылнын йоҥгалтарен.
28. А, тый, палет? Пеледыш пайрем икымше гана кунам эртаралтын? Марий кундемыште пеледыш пайрем эн ондак Шернурышто, Косолопышто да Тошто Торьялыште 1920 ийын июньышто драматург Александр Конаковын вуйлатымыже почеш эртен. Йошкар-Олаште гын Пеледыш пайрем икымше гана 1923 ий 23 майыште эртаралтын.
29. А, тый, палет, Марий Элын сулло артист лӱмым кӧ эн ончыч сулен налын? Марий Элын сулло артистше лӱмым 1939 ийыште Иван Тарасович Якаевлан пуымо. Кӱчык жапыште Иван Тарасович репертуар актерыш савырнен, икманаш, чыла спектальлаште тудлан рольым пуэденыт. Мыскараче гыч тӱҥалын, шӱлыкан, кугу ойган роль-влакым чоҥен. Чылаже 150 наре образым калыклан почын пуэн.
30. А, тый, палет, «Акпатыр» икымше оперым кӧ возен? Икымше марий опера «Акпатырым » Эрик Никитич Сапаев возен. А те паледа, тудо ты кугу пашашке студент пагытыштак пижын. Леман лӱмеш Озаҥысе консерваторийыште диплом паша семын «Акпатырын» ужашыжым коммиссийлан колышташ темлен.
31. А, тый, палет, икымше марий балет могай? Икымше марий балетлан «Чодырасе легендылан» сӧрал семым композитор Анатолий Борисович Луппов келыштарен. Премьерыже 1973 ий 17 февральыште лийын. Тыгак Анатолий Луппов музыка историйыште эн ончыч духовой семӱзгар-влаклан: флейта, гобой, кларнет, фаготлан концерт циклым возен.
32. А, тый, палет, кушеч шочмо йылмынам шымлыме паша вияҥаш тӱналын? 1775 ийыште марий йылме дене икымше марий грамматика лектын. Тудо «Сочинения принадлежащие грамматике черемисского языка» маналтын. Грамматикын диалект негызше –чарламарий кутыртыш, кызытсе Йошкар-Ола говор. Грамматикым тӱрлӧ верла гыч лекше рвезе-влак Пуцек Григоровичын вуйлатымыже почеш возеныт, сандене тушо тӱрлӧ верласе мут-влак ешаралтыныт. Нунын коклаште 70 наре курыкмарий шомак (чылаже 1000 утла) уло.
33. А, тый, палет, кузе марий рвезе Йыван Кырлялан «Путёвка в жизнь» икымше йӱкан киносӱретыште Мустафан рольжым пуэныт? Шернур кындемысе Купсола ялеш шочын-кушшо Йыван Кырля кинотехникумыш тунемаш пурен. «Путевка в жизнь» кинолан тӱшка сценыште Йыван Кырляланат моло дене пырля модаш логалын. Эпизод тыге ышталтын: оролен шогышо рвезе-влак кушко моштен, тушко шылыныт. Лукыш, тошкылтыш йымак, печке ден яшлыклаш пызнен шинчыныт. Нуным тушеч шӱдырен луктыныт. Теве ик печке гыч монгол шӱргывылышан, тошто, лаптыртыше ӱдырамаш шляпам упшалше беспризорник вуйым лукто. Кунам чоян ончышо аҥысыр шинчан, чулым чурийже койылалтен, да эше шляпа дене, чыланат воштылаш тӱҥалыныт. А тудын «куку» манын, уэш шылмекыже, зал рӱжгӧ совым кыраш тӱҥалын. Вигак йодышташ тӱҥалыныт. «Тиде кӧ? Кушеч? Да вет тидыже «Мустафа».
34. 10 декабрьыште Тиште кечым палемдат. Молан лач тиде кечын? Шанчыпашаеҥ-влакын ойлымышт почеш, ты кечын Петербургысо книга кевытлашке икымше марий грамматикым ужалаш лукмо. Молан тиште кече манына? Тиште - тошто финно-угор шомак. Ондакше тудо «шӱдыр» мутым ончыктен. Вара кумалтыш ушемын палыже лийын. 20 ийлаште тиштын акрет годсо ыҥжым шарналтен, эсогыл буквамат «Тиште» манаш тӱҥалыныт. Тышечынак эше вес мутым шонен лукмо: тиштер- алфавит. 1990 ийыште тиде шомакым уэш шарналтеныт.
35. Ме шкенан ӱшаннам, веранам чимарий йӱла манына. Кугезына-влак «чи» мутым «яндар» шомак семын кучылтыныт. Мутлан чивӱд- яндар вӱд, Чисола - Яндарсола. Марий калык, шке йӱлажым тичмашнек арален коден.
36. Ынде тунемын улына, икымше почеламутлан сылнымутлан негызым пыштыше Сергей Григорьевич Чавайнын «Ото» почеламутшым шотлена. А икымше почеламут 18 курымышто савыкталтын. 1767 ийыште Озаҥыш Екатерина II толын. Тудо новокрещенский школышто лийын. Императрицан Озаҥыш толмо лӱмеш 1969 ийыште Петербургышто посна книгам луктыныт. Тиде книгаште новокрещенский школышто тунемше-влак шке шочмо йылмышт дене Екатерина II-лан 4 строкан моктем почеламутым савыктеныт. Сылныештарыме йӧным, рифмым, ритмым эскерен огытыл гынат, сылнымут произведений семын оҥай лийын.
37. Марий сылнымутлан негызым пыштыше Сергей Григорьевич Чавайн нерген шуко палена, колын улына. А паледа мо, кушеч тудын Чавайн псевдонимже лектын? Шке тукымлӱмжӧ Григорьев. Изинек шочмо калыкын ойпогыжым моткочак йӧратен. Марий калыкын «Йыланда» нерген тоштыеҥын легендыжым поснак йоратен. Тиде легендыште марий калыкын Иван Грозный кугыжалан Озаҥ олам сеҥен налаш полшымыжо нерген ойлалтеш. Марий-влакын отрядшым Йыланда вуйлата. Тудын йолаташыже-влак Мустай дене Чавай лийыныт. Тыге сылнымут герой деч псевдонимым налын. Варажым гражданскийышкат савырнен. Пелашыжат Чавайн лиеш. Тыге Чавайн тукым шарлен.
38. Кызыт финно-угор калыкын илыш йӱлажым, йылмыжым, тӱвыра, да сымыкытышыжым ятыр шанчызе шымла. А те паледа, финно-угор калыкым икымше гана финн шанче, йыр тӱням савырнен коштшо, Матиас Александр Кастрен шымлаш тӱҥалын. Тӱня мучко коштмыжо годым чылаже 20 йылмым шымлен, южо йылме дене мутерым луктын. 1845-ийыште «Элементарная грамматика черемисского языка» пашам луктын. Тудо латынь йылме дене Финляндйиыште савыкталтын.
39. Марий Эл пӱртӱслан моткоч поян. Марий кундем гӱжлен шогышо чодыра дене гына огыл, яндар, йоргыктен йогышо эҥер, да шинчыше вӱдланат поян. Шочмо вер-шӧрыштына 200 утла ер да 470 эҥер уло. Икмыняр эҥер, Европын ик эн яндар вӱд радамышке пурат. Нунын кокла гыч- Кугу Какшан.
40. Курык марий «Салымсола» калык мурым моло финн-угор калыкат йӧратен мура. Тиде ик эн тошто муро. Тудым тиде ялынак шочышыжо Антон Иванович Иванов 1914 ийыште сарыш кайымыже годым возен коден.
41. Тидым палаш оҥай. Марий ӱдырамаш кокла гыч партсьездыш икымше Курыкмарий район Цыганово ял гычын Евдокия Ивановна Изотина каен. Тудо 1930 ийыште эртаралтше 16 погынын делегатше лийын. Тунамак тудым СССРын рӱдӧ сайлыме комитетыш ойыреныт.
42. Марий кокла гычын кӧ эн ондак депутат лийын шонеда? Екатерина II-ын чумырымо «Уложенный» манме комиссийын членже-влак лийыныт: Озаҥ уездысе Кугу Кетек ял гыч Петр Иванов, Чарла уездысе Морко ял гыч Чемекей Ишпаев, Урал кундем Кунгур уездысе Кушыл Туша ял гыч Тиляк Денисов, Пошкырт вел кызытсе Краснокам районысо Бӓрдӓш ял гыч Яким Беков.
43. Марий кокла гыч Совет Союз герой лӱмым Мари-Турек Косолоп эргылан Сергей Суворовлан эн ондак 31 март 1943 ийыште пуэныт. Талешкын илышыже да чапше нерген Дмитрий Орай «Чолга шӱдыр» книгам возен.
44. Марий калык кугу сар тул йӱлаш тӱҥалмыже годым, ик вийыш ушнен. Тылыштат фронтлан полшеныт, сарышкат шке кумылын каеныт. А тый палет, кугу сарыште патырлыкым да тале улмым ончыктымылан Совет Союз Герой лӱмым Марий Эл гыч сарыш кайыше 36 сарзылан пуымо. Тушеч 18 еҥже марий.
45. Кӱшыл шинчымашым эн ондак Яков Андриянов налын. Тудо эше 1801 ийыштак Озаҥ юмынйӱла академийыште тунемын.
46. А, тый, палет, кушеч шыргыкташ, йоргыкташ, чожгаш, рӱжгаш, пырткаш, лаптырташ мут-влак лектыныт? Тиде глагол-влакым оҥартыш мут-влак ыштеныт. Оҥартыш мут- марий йылмын сӧрал ойыртемже. Супле ошкылым Валериан Михайлович Васильев ыштен. Оҥартыш мут гыч глаголым ышташ лиймым ончыктен. Йыж - йыжгем, соптыр - соптыртатем, йылдыр- йылдыртатем, сияк- чияклем, тап- таптем, кӧлт - кӧлткем, лор - лоргыктем.
47. Кумдан палыме писатель Валентин Колумбын фамилийже молан Колумб? Теве Валентин Колумб руш поэт Старшиновлан возымо серышыштыже тыге умылтара: «Ала-могай святойлан кӧра ачамым Христофор манын лӱмденыт. Тудо сайын тунемын. 4 классым моктымо лист дене пытарен. Сайын тунеммыжлан, учитель Декин олмеш Колумб фамилийым налаш темлен».
48. А, тый, палет, 1720-40 ийлаште кугыжаныш кӱштык почеш тынеш пурышо марий-влаклан яра вургемым, йолчиемым, оксам пуэныт. Ӱдырамаш-влаклан 50 ыр гыч 1 тенге марте, пӧрьеҥлан гын теҥгеат пеле марте. Поян-влаклан ший ыресым, а нужнараклан вӱргене ыресым пуэныт. А уло еш тынеш пурен гын, юмооҥам пӧлекленыт. Тыгак тынеш пурыдымо марий-влак ик ялыште моло дене пырля илен кертын огытыл.
49. А, тый, палет, молан шорыкйол пайрем маныт? Шанчыпашаеҥ- влак ойлат, финно-угор калыкын «шочйол», «шарта», «шоч». «Шач» - тиде причастийын кӱчык формыжо «шочмо» мутым ончыкта, а «йол», «йыул», мут-влак финн-угор калык йылмыште ийым ончыктат. А марий калыкын ожно тиде пайрем «Шочшо у ийым» ончыктен. Илен толын шорыкйол маналташ тӱналын. Вет ожно шорыкым пеш пагаленыт. Шорык межым пуа. Тудын дене носким, пижым пидыныт. Шорык коваште дене ужгам ургеныт. Шорык шыл пеш пайдале да тутло. Шорык йолым кучен мужедыныт.
50. А, тый, палет, Шорыкйол деч шым арня вара, Кугече деч кандаш арня ончыч Ӱярня пайрем тӱҥалын. Тиде пайремыште посна верым имне дене коштмаш налын шоген. Тидын дечын ончыч ял йыр кече почеш кудалышт савырненыт. Имньыштым той шлея, пӱгыштым тасма да кум оҥгыр дене сӧрастареныт. Куштылго терыште гармонист, шӱвырзӧ, кӱслезе шинченыт, да весела мурым муреныт.
51. А, тый, палет, мо тугай тӱвыт кече? Семык пайрем арняште, изарнян тӱвыт кечым палемденыт. Кече лекмеш мончаш пуреныт. Но тиде кечын мончаш пурымо йӱлаже шке шотан лийын. Тидын годым кум вер гыч вӱдым налыныт: эҥер, памаш да таве гыч. Коҥгашкат шолыштмо пу дене олтеныт. Эсогыл кырыме выньыкшымат тӱрлӧ пушеҥге гыч воштырым налыныт. Выньык дене кырымышт годым тыге ойленыт «Нылле ик тӱрлӧ воштыран выньык дене шымлу шым тӱрлӧ осалым, шӱкшакым, лавырам поктен колтем». А эше тӱвыт кече эрдене самырык-влак «сӱмыраш» лектыныт. Аньык варам нумал каеныт, капкам пу сорым дене чаракленыт, монча тӱньыкым петыреныт, да моло семынат орадыланеныт.
52. А, тый, палет, сӱрем йӱла пайрем посна ойыртемалтше. Кумалмаш дечын вара самырык рвезе-влак пасушко азыреным покташ каеныт. Тыште осал вийым, шӱкшӧ мардежым, осалым ял мучко имне дене поктен кудалыштыныт. Тидлан каче-влак солам кучен, чыла ӱзгарым, оралтым кырен коштыныт.
53. А, тый, палет, ожно марий ешыште йочам мончаште ыштеныт. Аза шочмеке, вӱдыш ший оксам пыштен, йочам мушкыныт. Ший - илыш волгыдылыкым, поян илышым, да осал дечын арален шогымашым ончыкта. Тылеч вара йочам, ачажын йӧратыме икшывыже лийже манын, тудын тувырешыже пӱтыралын пӧрт коҥга ӱмбак пыштеныт.
54. А, тый, палет, сӱан дечын вара посна йӱла уло «ончылым йӱмаш» маналтеш. Ончылым йӱаш комбым але вес шулдыран кайыкым налыныт. Тиде йӱла тулар-тулаче, родо, пошкудо дене палыме лияш ышталтун.
55. А, тый, палет, ончыч марийым черемис маныныт? А кушеч тиде шомакше? Марийын тыгай лӱмжӧ моло пошкудо калык йылмыштат аралалтын. Чуваш- сярмыс, татар-чирмыш, руш йылмыште черемис. Тиде мутын шочмыжо нерген тӱрлӧ ой уло. Шомакын «мис» ужашыже - айдеме манмым ончыкта. Эстон, финн йылмылаште миес. Тугеже икымше ужашыже могай улмыжым ончыкта. Сарзе, эрвел, чодыраште илыше да тулеч молат. Но утларакше чодырасе айдеме ой келшен толеш?
56. А, тый, палет, марий кундемыштына эн тошто олалан могай ола шотлалтеш. Мраий Элын эн тошто олажлан Козьмодемьяск ола шотлалтеш. 1583 ийыште шошым да кеҥежым эртыше поход годым руш-влак Козьмодемьяск крепостьым чоҥеныт.
57. А, тый, палет, эн кумда ерлан- Яльчик ер шотлалтеш. Тудо Юл кундемыште верланен. Тудын кумдыкшо 150 наре гектар. А келгытше 35 метрыш шуэш. Лопкытшо 2 меҥгат лиеш. Яльчик ер поргемалтше лийме шот дене лийын. Ӱмбач очнымаште чуяка, а серже тура.
58. А, тый, палет, молан марий-влак пошкырт мландыш куснаш тӱҥалыныт? Шанчыпашаен Ксенофонт Сануковын палемдымыже почеш, Юл воктенысе марий калык Кама, Урал воктек, Башкир Мландыш кугу амал деч посна пеш ожнак каяш тӱҥалыныт. Марий-влакын Руш кугыжаныш ушнымекышт, тыгай куснылмаш палынак кугемын. 18 курым тӱҥалтыште йозакым тӱлышӧ марий-влак Башкир мландыш тӱшкан куснаш тӱҥалыныт. Тидлан тыгай амал-влак лийыныт:
- Казналан йозакым кинде да окса дене тӱлымӧ кугемын;
- Мӱй да умыла дене тӱлымӧ оброк кугемын;
- Умдырым, янлыкым, колым кучымылан оброкым палемденыт;
- Вакшым кучымылан, налме–ужалмылан, чий веран калыкын кумалме вержылан, сӱанлан, омытам ташалымылан оброкым тӱлыктеныт;
- Руш олам, орым (крепостьым) чоҥаш виешленыт;
- Неле чодыра пашашке поктылыныт да тулеч молат. Кугу куснылмаш-влак 1707-1712 ийыште эртеныт. Тӱшкан, уло ешге, тыгак шкетынат, уло ялге, родо-тукымге, чыла вольыкым, погым налын, неле илыш деч куржыныт.
59. А, тый, паллет, марий калыкын кугезе сомылжо - мӱйым чодыраште погымаш лийын? Тошто йӱла почеш мӱкш ончымо сомыл вотчина семын тукым гычын тукымыш вончен. Чодыраште кажне мӱкшызӧ шке мӱкшан пушеҥгыжым палыж дене - тамгаж дене - палемден. Тыгай пушеҥге илыме вер деч шуко прашкалан тораштат лийын кертын. Варажым мӱкш ешым омарталашкат кусареныт, илыме вер деке лишкырак вераҥденыт.
60. А, тый, палет, марий кундемыште улшо эн кужу эҥерым? Марий кундемын эн кужу эҥержылан Изи Какшан шотлалтеш. Тудын кужытшо 219 меҥге. Юл энер мемнан кундемыште 155 меҥге йоген эрта, а Кугу Какшан 158 меҥге. Палемдыман, Изи Какшан Юл вӱдын игеэҥержылан шотлалтеш.
61. А, тый, палет, марий кундемыште икымше черкым могай курымышто чоҥаш тӱҥалыныт? Икымше черкым 17 курымышто 1625 ийыште курык марий кундемыште Изи Йынгы энер воктене Спас–Йынгы черкым чоҥеныт.
62. А, тый, паллет, руш император кокла гыч кӧ Юл кундемын вӱдшым тамлен да мокталтен каласен? Павел I кугыжа Озаҥ олашке Козьмодемьяск гоч кайымыже годым, Юл вӱдым тамлен да каласен: «Теве тендан вӱддам йӱам. Тамле тендан вӱдда».
63. А, тый, Марий Элыште верланыше эн келге ер нерген палет? Марий Элысе эн келге поргемалтше ерлан Зрыв, але Табашино шотлалтеш. Тудын келгытше 53 метр. Чылаже 24 гектарым айла.
64. А, тый, палет, «лужа», «Лужавуй» шомак-влак мом ончыктат? Лужа - ик верыште пырля илыше икмыняр родо-тукымын ушемже лиеш. Акрет жапыште тукым-влак коклаште чоткыдо кыл лийын да нуно лужашке (родо–тукым ушемыш) ушненыт. Эсогыл тыге возен кодымат уло: «Ик кундемыште марий-влакын кок шӱдӧ тукымышт да латкуд лужашт лийын». Лужан эн кугу еҥже лужавуй лийын.
65. А, тый, палет, «шаге» шомак мом ончыкта? Кӱсотысо кумалмаште онапу пелен вичкыж уала дене ӱстелым келыштарат. Тиде ӱстелым шаге маныт. Шагышке мӧнгӧ гыч кондымо тичмаш киндым, мелнам, кышалым, моло кочкышым шындылыт, шыште сортам чӱктеныт да ваштарешыже шогалын кумалыныт.
66. А, тый, палет, Шкетан лӱмеш марий кугыжаныш драм театрлан Шкетан лӱмым кунам пуымо? Ноябрь тылзын 1948 ийыште Марий АССР-н министр ушемжын пунчалже почеш Марий кугыжаныш драмтеатрлан марий сылнымут классикын, драматургын – Яков Павлович Майоров –Шкетанын лӱмжым пуымо.
67. А, тый, палет, Майоров-Шкетан мыскара «Ече» ойлымаштыжым чын лийше илыш событий гыч возен? 2 февральыште 1936 майыште Горький олаште 7-ше ударник-колхозник-влакын сьездышт эртен. Кум тӱжем делегат Горькийыш ече дене миеныт. Марий автономий гычын 500 еҥым ойырымо. Ече дене бригадир, доярка, передовик ял озанлык пашаеҥ-влак миеныт. Корнышто 10 кече лийыныт. Чылаже 300 менгым эртеныт. Лач колхозын ончылеҥже-влакын икымше гана Горький олашке ече дене мийымыштым ончыктен.
Наташа Пушкина
