Кеч-могай йылмым тунемме, шымлыме годым тӱҥ шотышто рукописный шарныктыш-влаклан эҥертат. Чаманен каласаш логалеш, марий йылмын тыгайже пеш акрет манаш ок лий — урал тӱшкасе моло калык семынак шочмо йылмына дене нуно ХVII курым гыч гына.

Рукописный памятниклан (кидвозыш мутерлан) ме кызыт савыкталтдыме мутер-шамычым шотлена. Тӱҥалтышым тыгай мутерлан данциг врач Д.Г.Мессершмидт пыштен. Кызыт тудын латынь йылме дене возымо «Словарные работы...» пашаже Россий наука академийын Санкт-Петербургысо архивыштыже аралалтеш. Вара тыгай пашам Г.Ф.Миллер ден И.Э.Фишер шуктеныт. Камчаткыш толын коштшо кокымшо экспедицийын участникше-влак, Сибирьысе калык-влакын йылмышт шотышто уверым погымо йӧн дене пайдаланен, Марий кундемыште лиймышт жапыште лексика материалым шуко погеныт.

Жап эртыме семын рукописный мутер ден тематический словник-влакын шочмыштым Екатеринан II-шын «Чыла йылме ден наречий мутер-влакым» ышташ шонымыж дене кылдат. Тудыжо мыланна П.-С.Палласын мутерже семын палыме. Мутерым ыштыше-влак лӱмеш Санкт-Петербургыш кум кугу мутерым (кокымшо, яндарын, чаткан возымо вариантыштым шотлаш огыл гын) да 18 словникым колтеныт. Мутерым ямдылыме пашаште Нижегородский да Алаторский архиепископ Дамаскин, Озаҥ архиепископ Антоний да молат тыршеныт. Нунылан марий толмач-влак полшеныт.

ХIХ курымыштат калыкын ойлымыжым возен налыныт. Посна мутерым (тыштак грамматикат лийын) ыштымаш миссионер паша дене кылдалтын. Кок йылман мутер полшымо дене миссионер-влак школлаште марий йоча-влакым туныктеныт, шукыж годым шкештак марий йылмым тунемыныт. Тыгай лексикографический произведенийлан А.Смирновын, Ф.Земляницкийын, М.Кроковский ден А.Канцеровскийын мутерыштым шотлыман. А Г.Яковлевын, А.Бессоновын, П.Еруслановын, А.Шегренын, Ф.Видеманын рукописьышт финн-угроведенийлан вияҥаш полшеныт. Тусо жапыште лудын-возен моштышо еҥ-влак тыгай глоссарийым ышташ моткоч кумылан лийыныт. Н.Толмачёвын «Черемис йылмын мутержылан материал» да палыдыме авторын «Черемис йылмын мутержылан материал» шкешотан улыт. ХIХ курымышто чылаже латвич мутерым ямдылыме.

Марий йылме рукописный мутерлам нужна манаш ок лий. Чаманаш логалеш, чылажымак огыл нуным йылмышанчыште кучылтыт. Шотлымо почеш, кид дене возымо лаштык 2108 страницыш погына, тыште 37404 марий шомак уло.

Мутерласе статья-влак ту жапысе марий йылмын мутвундыжым вияҥдымаште да пойдарымаште моткоч кӱлешан лийыныт. Вет тӱҥ шотышто тушто эн чӱчкыдын кучылталтше шомак-влакым ончыктымо. Тылеч посна мутерлаште диалект, этнографий, религий да миф дене кылдалтше шомак-влакат улыт. Нуныжым кызыт ме огынат кучылт, манаш лиеш, садлан кӧрак ту жапыште серен кодымо мут-влак кызыт мыланна моткоч шергакан улыт.

Шуэн вашлиялтше да мондалтше мут-влак кызыт историй диалектологийлан да диалектографийлан, кызытсе лексикографийланат моткоч шергакан улыт. «Марий йылмын мутержым» ыштыме годым нуным, мутат уке, В.М.Васильев лӱмеш Йылмым, литературым да историйым научно шымлыше Марий институтын йылме секторжын пашаеҥже-влак шотыш налыныт, мутерыш пурташак тыршеныт. А кызытеш нунын кокла гыч шукынжо «радам дене возымо корнылаште илашак тӧчат... да шке черетыштым вучат — уэш илаҥаш але ялтак йомаш». Мутерын тӱҥ редакторжо И.С.Галкин I томын «Ончылмутыштыжо» воза: «Тиде мутерым ыштыме годым ХVIII-XIX курымласе марий йылмын савыктыме але рукописный чыла мутержым, письменность памятникшым кучылтмо...» Чаманен каласаш логалеш, ХVIII-XIX курымласе рукописный мутерлаште улшо икмыняр шомак «Марий йылме мутерыш» пурен огыл. Мутлан, лангазе «притворный», павокъ «гриб», аулъ «ябедник», ашламшикъ «ростовщик», паеръ «собственный», осламъ «рост, процент», пошна «дань», нюгаръ «слуга, кул, раб», ватеръ «ночлег, квартира», видынче «вожатый, Ангел» да молат. И.И.Срезневскийын мутшо почеш, мутерым ыштышылан кажне шомакше икгаяк лийшаш: тоштемше ма верысе, калыкыште кучылталтше але йылмышке писательын пуртымо йот шомак. Садлан кӧра ӧрдыжеш кодшо шомак-влакым «Марий йылме мутерыш ешартыш» томыш пуртыманак. Вет раш: толковый мутер йылмын кызытсе лексико-фразеологический мутвундо поянлыкшым (тушкыжо тоштемше, шагал кучылталтше мут-влакат пурат) почын ончыктышаш.

Шагал кучылталтше але тоштемше мут-влак кызытсе марий литература йылмылан моткочак кӱлешан улыт. Нуно уэш йылмыш пурен кертыт, нуным кучылташ тӱҥалаш гын, йылмына утларак веле вияҥеш, пойдаралтеш. Вет унагудо, кугыжаныш, таныктыш, сотемдарыше шомак-влак дене пайдаланаш тӱҥалмыс. Тидланже поэт, прозаик, учёный-йылмызе-влаклан тауштыман докан – лач нуно шке произведенийлаштышт возеныт, калык коклашке шарленыт. Туге гынат ятыр шомак тӱшка калыклан палыдыме кодеш. Вес йылмыла гыч кӱсынлымӧ олмеш нуным йылмышкына пӧртылтена гын, шкенан шочмо йылмынам арален коден кертына. Тыгай лийын кертыт, мутлан, люйзо «стрелок» (кызыт лӱйызӧ), саръенъ «воин» (саръеҥ), саръ тарманъ «орудие» (сар тарман), алче «посол», кнагаче «грамотный, книжник», сотемдарымашъ «просвещение» (сотемдарымаш), кажъ «колбаса» (каж), ярмъ «сталь» (ярым) да молат. Кызытсе марий литература йылмыште нунын олмеш ме руш йылме гыч пурышо шомак-влакым кучылтына. Лач люйзо мутым веле лӱйышӧ манына.

Этимологий могырым ончалаш гынат, тоштемше мут-влак шкешотан оҥай улыт. Вет нунымак шотыш налын, йылмын мутвундо поянлыкшым аклаш лиеш.

Тоштемше лексикылан шукыж годым произведенийыштым сылнештарыме амал дене сылнымут мастар-влак эҥертат. Тыгодым нуно стилистика функцийым шуктат. Архаизм да историзм-влак, мутлан, научно-исторический пашалаште собственно-номинативный, а художественно-исторический прозышто номинативно-стилистический функцийым шуктат. Эртыше жапым рашрак почын ончыкташ манын, марий прозаик-влак тӱҥ шотышто исторический романлаште тоштемше мут-влакым кучылтыт, мутлан: Теве калык тӱшка шога. Тушто икмыняр тӱе уло... (Ончыко 2000:1:69). Но весымат палемдаш уто огыл: сылнымут мастар-влак чылаж годымак огыл тоштемше мутым значенийже дене чын кучылтыт. Мутлан, В.Петуховын «Пӱркыт ден курныж-влак» романжым курык марий гыч олык марий йылмышке кусарыме годым тыге каласыме: Чынжымак, ший ден шӧртньӧ гыч ыштыме атышӧр тыште лыҥак: кугу алдыр, изирак корка, шуко тӱрлӧ чашка-влак йылгыжыт (Ончыко 2002:10:60). Тыште кугу шомакше ялт уто: молан манаш гын алдыр шомакын значенийыштыже кугу пале мутын значенийже уло. Шуко тӱрлӧ чашка-влак олмеш каланжа историзмым пурташ гын, тусо сӱрет рашрак почылтеш ыле.

Иктешленрак тыге каласаш лиеш: рукописный мутерлаште кызытсе марий йылмылан палыдыме ятыр шомак уло. Нуным калыкыш пӧртылтыман. Садлан кӧра кызытсе лексикографийын тӱҥ задачыже семын ты поянлыкым ончыкылык тукымлан арален кодымым шотлыман.

Ту жапысе мутерласе шомак-влакым посна лексико-тематический тӱшкалан шелаш лиеш: 1. айдеме, еш, мерсото; 2. айдемын пашаж дене кыдалтше мут-влак; 3. пӱртӱс; 4. тўрлӧ арвер; 5. айдемын кӧргӧ чон поянлыкше дене кыдалтше мут-влак. Кажне тӱшкаже эше изи тӱшкалан шелалтеш.

Айдеме, еш, мерсото

1.Мер-политика, административный лексика: лубуй «десятник», лужа «сотник», кулъ енъ «дворовый человек»;

2. военный терминологий: сарвуй «полковник, полководец», люйзо «стрелок, стрелец», саръеҥ «воин», сар тарман «орудие», оро кудо «оружейный дом», оро «оружий», ундызо «копейник, копейщик», топъ «пушка», ункодо «копьё»;

3. социальный умылымаш: нюгаръ «кул, слуга, раба», маркитанъ «шинкарь, маркитант, харчевник», онь «женщина, родня», соръ «взрослый», сукъ «порука», шоло «вор, грабитель»;

4. сату-окса кыл: витлуръ «полтина», витлекокыр «15 копеек», вичур «пятак», игокса «денежка», игур «копейка», когур «грош», коликыр «6 копеек», колкандашыр «8 копеек»;

5. койыш-шоктыш, уш-акыл: ичъ «клевета», шагаръ «блудник», воеръ «дикий», шукланымашъ «зависть»;

6. койыш-шоктыш, шкем кучен моштымо, иктаж-мом ыштен моштымо гоч айдемым лӱмдышӧ: арянъ «воспитанный при доме», песчаеме «бесчестный», лангазе «притворный»;

7. родо-тукым улмым лӱмдышӧ: улмо «супруг», оска «шурин, брат жены», кугу «тёща», ожакъ «холостой», аранашъ «жених», кубо «тёща», обо «тесть», пйоржъ «шурин», курека (г.) «брат двоюродный с отцовской стороны».


Айдемын пашам ыштымыж дене кылдалтше

1. Ял озанлык тарман: шюро «борона», аgа вуй «плуг», аga кучем «рукоятка у плуга», ксепанта «молотило», орзя «короб», осо «борона», пичке «пила»;

2. пакчасаскам ончен-куштымо дене кылдалтше шомак-влак: чукындыръ «свекла», mюлjо «плод», каба «тыква;

3. имне кычкыме ӱзгарым, корнышто коштмым лӱмдышӧ: анава, анаба «карета, коляска», паслакъ «оброт узда», кунзо «воз», сапЕшкЕшЕ «извозчик», сюсъ «гуж»;

4. сонар да колым кучымаш: атма «сеть охотничья», атмя «тенета»;

5. пушеҥгым обрабатыватлымаш: слега «дерево средней толщины между жердью и бревном», тупона «горбыль».


Пӱртӱс

Янлык тӱня

1. Ир янлык: иръ пире «барсук», кайыкъ «зверь», тюэ «верблюд», пл «слон»;

2. шулдыран: колэгукшъ «цапля», чапура «птица», кайык онъ «орёл», бодренка «летучая мышь», шапренке «дрозд»;

3. насекомый: пареанъ шукшъ «червь шелковый», чякчемъ «кобылка травная», чунлыкъ «червь».


Кушкыл

1. Пушеҥге, вондер, нунын ужашышт: шиган, лучкывондо «шиповник», егеле «желудь», арланъ «кисть», салъ «стебель», уе «ясень (дерево)», шуанъ ваштаръ «шиповник»;

2. поҥго: павокъ «гриб», ушкалъ цызе понго «сморчок.


Географий умылымаш

1. Вер-шӧр, мланде участке: вая «опушка», иръ «степь, пустыня», лида «долина», такаръ «стойло», чунеръ (кожла) «густой лес», шурго «лес, дубрава», ото «остров», тюбя «пригорок»;

2. вӱд да вӱдан вер: вакталтышъ «капля», илча «залив», тоня «брод», чаткыръ «парус», вютъ кубулъ «пузырь на воде», кашка «быстрина», лийде «болотистый», тандашъ лава «пролив морской», пава «лужа», лям «тина», тескы «половодье»;

3. полезный ископаемый да химий дене кылдалтше: эревурс «булат», ярм «сталь», майдаръ «ртуть».


Космогонийым, пӱртӱс явленийым ончыктышо лӱм-влак

1. Космогоний лӱм: юмын шюдюръ лутшо «астролог», водыгече шудыръ «вечерняя звезда», кова «первый ангел Бога жизни», шадаръ «Венера богиня любви», видынче «вожатый, Ангел»;

2. атмосферный явлений: пызырмашъ «давление», туле «буря».


Тӱрлӧ арвер

1. сурт-оралтым лӱмдышӧ мут-влак: цыкма «тынина» (таҥастаре: тын (обл.) «забор, частокол», ватеръ «ночлег, квартира»;

2. сурт кӧргыштӧ кучылтмо арвер-влак: каланжа «чашка», лепшъ «колыбель, зыбка, люлька», лонгышъ «качалка», тэркэ «блюдо», той кюмюжъ «таз», теркышовычъ «салфетка», шубышъ «сумка, чемодан», кюмюжъ пидаръ «ставец», яндаръ «бутылка, стек- ло», шинза янтаръ «зеркало», шоленца «солоница», пунжукъ «воронка», лянгыжъ «бурак», шушлыкъ (алдыръ, вуй корка) «ковш железный с горизонтальной ручкой»;

3. вургем, сӧрастарымаш: позъ «ковер», уръ почъ «ожерелье», такте «вещь», ашикъ «ковер, рогожа», шабазъ «балахон», марiанъ «желтый бус» (тудым черемис-влак ондак кумдан кучылтыныт), ошпiо (г.) «серебряное убранство, надеваемое во время браков женщинам»;

4. йолчиемым да тудын ужашыже-шамычым лӱмдышӧ: купка (кем купка) «лицо у сапог»;

5. кочкыш, йӱыш, кочмо-йӱмӧ дене кылдалтше мут-влак: кажъ «колбаса», виле, выле «сок», вистэ «полба», серка «уксус».


Айдемын кӧргӧ чон поянлыкше дене кылдалтше

1. тунеммаш да культура дене кылдалтше шомак-шамыч: вуйшонымашъ «размышление, обдумывание», сотемдарымашъ «просвещение», сотемдарыше «просветитель», кнагаче «грамотный, книжник», тинга «строка», княгамъ юктемъ «читаю книгу», лудамъ «считаю», янъ «строка»;

2. юмынйӱлам ончыктымаш: видынче «вожатый, ангел хранитель», ишта «пучек ветвей из разных деревьев в Священной роще, посвященнный Юмо», каратунъ «монах», якынъ «дьякон», тобалымашъ «клятва», сарта мастаръ «свещник», тобалемъ, цуреемъ «божуся»;

3. мифологий: пошкырт шырт «злое божество, существо злое и кровожадное», кереметъ пече «катице».


О.СЕРГЕЕВ,
филологий наука кандидат.