Ончылмут

Космос манме мутым мланде йыр космосысе корабльвлак чоҥештылме вер манын шонаш огеш кӱл. Me, айдемевлак, шкежат Космосын ужашыже улына.
Тӱняште мо уло гын, чылажат — Космос, тидым марий-влак Сандалык маныт. Вес семынже Космосым (Сандалыкым) Ош Кугу Юмо манаш кӱлеш.

Тиде книгам лудмо годым ушышто теве могай шонышым кучыман: Ош Кугу Юмо айдеме деч посна огеш иле, Ош Кугу Юмыш айдемат ужаш семын пура.

Айдеме Ош Кугу Юмылан кумалмыже (чоклымыжо) годым шкаланжат кумалеш, шкенжын чонжо дене ойласа. Тыгай жапыште айдемын чонжо лыплана, вияҥеш. Тудын черже чакна, капшат пеҥгыдемеш. Вес мут дене каласаш гын, кумалме годым айдемылан шкеже да Сандалык (Ош Кугу Юмын) вес ужашыжевлак полшат.

Сандалыкын ужашыжевлакын границышт (тӱҥалтыш да мучашышт) уке. Мутлан, пушеҥгым ончена: вож, кугу тӱҥ (рӱдӧ), воштыр, лышташ, вӱд, юж, тӱрлӧ минералвлак да т.м. — пушеҥгын ужашыже улыт. Нуно икте-весышке шижде савырнат да икте-весышт деч палынак ойыртемалтыт, манын ойлаш огеш лий. Вож кугу тӱҥыш савырныме верым (точкым) иктат раш ончыктен огеш керт. Тыгеракын, ик ужаш весышке шинчалан койде кусна, тыгодымак ужаш ден ужашым кӱрлаш лийдыме кыл ушен шога. Лач тыгаяк вашкыл Сандалыкын моло ужашыже-влак коклаштат уло да лийшаш.

Сандалык – Ош Кугу Юмо

Йочавлак йырваш шолшо илышым, пӱртӱсым кертмышт, моштымышт семын шымлат, чылажымат палаш, умылаш тӧчат.

Кечывал кечын вуй ӱмбалне, каваште, мландым да моло чонаным ырыктыше, волгалтарыше Кечым нуно ужыт, Ояр тымык йӱдым пешак мӱндырнӧ волгалтше шӱдырвлакым, йыргешке я сорла Тылзым нуно ужыт. Чоҥештыше кӱртньыкайык да келикоптырвлакат каваште чӱчкыдын койыт. Шуко тӱрлӧ кайыквлак, лыве да тулеч моло шулдыранвлак чарныде чоҥештылыт. Йӱрым кондышо пылжат, волгенче да кӱдырчыжат жапын-жапын каваште озаланат.

Мландывалне курыквлакым, теҥыз, эҥер да ервлакым ужына.

Тӱрлӧ пушеҥган чодыражат, шудо олыкшат, шурно пасужат, сурт вольыкшат кажне кечын шинчалан пернат. Янлыквлак, копшаҥге, шыта, ӱвыра да тулеч молыжат йырыштынак илат. Айдемын вийже дене чоҥымо кугу деч кугу пӧрт, полат, завод, фабрике да тулеч молат койыт.

Йӱкым, волгыдым да пычкемышым, шокшым да йӱштым, нелытым айдеме изинекак шижаш, палаш тӱҥалеш. Кажне айдеме, изи але кугу, шкенжын капшым, чонжым, йырым-йырысе илышым, моло айдемым да чонаным, кушкылым шижын ила. Койышыжым ужеш, йӱк-йӱаным колыштеш. Изи йочан вес еҥын чонжым шижмашыже аваж помышышто улмыж годымак рашемеш. Воктене ава улмо годым йоча огеш лӱд, чонжо лыплана. Тыге йоча поро да йӧратыше аван чонжым шижеш.

Чоным ушакыл (вуй уш), шонымаш манашат лиеш. Икманаш, чон шижмашым да ушакылым имне таганын кок мучашыже дене, але ик медальынак кок могыржо дене таҥастараш лиеш.

Эртен кодшо илышым шымлен, шуко оҥайым рашемдаш лиеш.

Мутлан, сурт оза шкенжын вольыкшым шӱшкылаш ямдылалтеш. Тудын кумылжым, мо шонымыжым шушкылаш ямдылыме вольык шижеш. Сӧсна, ушкал але шорык шӱшкылалтшашыштым ончылгоч шижыт, шогымо верышт гыч лекмыштат ок шу, чонышт дене йӧсланен шортыт (шинчашт вӱдыжга), шылаш тӧчат. Тугеже айдемын чонжым вольыкын чонжо шижеш, нуно мо лийшашым ваш-ваш увертарат, манаш лиеш.

Весе. Айдеме писке да товарым кучен, руэн сӱмыраш шонен, пушеҥге деке лишемеш гын, пушеҥге (тудын чонжо) вургыжаш тӱҥалеш (айдемын мо шонымыжым пушеҥге шижеш). Тидым лӱмын ыштыме ӱзгар (прибор) дене палаш лиеш.

Пӱртӱсыштӧ, илышыште ужаш да шижаш лийдымыжат шуко уло. А южо годым кончыдымыжо шижалтеш гына. Мутлан, узьмак да тымык. Южгунам ужаш, колышташ, шижаш лийдыме нерген айдеме огешат шоналте (вес семынже, улыжлан уло, но тудын улыжым айдеме огешат пале).

Йыр пӱртӱсым, илышым, чыла-чыла, мом ме ужына, колына, шижына (южыжым лӱмын ыштыме ӱзгар дене пален налына), эсогыл тачысе кечылан пален шуктыдымыжымат — мо гына уло, чылажымат иквереш Санадлык але Ош Кугу Юмо манын умылыман.

Сандалык ожнат лийын, кызытат уло, ончыкыжат лиеш. Сандалык нигушкат огеш йом, чарныде вашталт шога. Йӧршын уке гыч нимоат огеш ышталт, а улыжо нигушкат огеш йом, тусыжо (сынже) гына вашталтеш. Мутлан, ньоган (изи рвезын) модышыжо йомын, тудо садак кушто-гынат, уждымо верыште кия, ме тудым жаплан гына (кызытеш) огына уж; коҥгаш пуым олтымо годым, йӱлышӧ пу ломыжышко, шокшышко, волгыдышко савырна. Шоҥго пушеҥге йӧрлешат, шӱйын, мландышке савырна. Але пушеҥгын я моло кушкылын кичкыже мландышке камвозешат, нерештын, ылыжеш — пушеҥгышке, моло кушкылышко савырна; атыланымыж, кушмыж годым кече волгыдым, шокшым, вӱдым пога. Теҥыз, ер, эҥер вӱд ырен, парыш (вӱдыжгыш) савырна, кӱшкӧ нӧлталтын, пылышке погына да йӱр, лӱм лийын, мланде ӱмбаке йога. Йӱр, лум вӱдшӧ уэшын теҥызыш, ерыш, эҥерыш ушна. Вес планетыш (шарыш) але шӱдырыш корабль кая гын, мландыште шагалемеш, а тушто шукемеш, а чумыр ончалмаште Сандалык огешат изем, огешат кугем, тугаяк кодеш. Икманаш, Сандалыкыште нимо ок йом, мо улыжо шке тӱсшым, сынжым, вержым гына вашталтылеш.

Мом гына ме ужына, колына але шижына — чыла тиде Сандалыкын ужашыже лиеш (улеш).

Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) тӱҥ рӱдӧ законжо (йӱлаже)

Олан уремжым ончен, автомобильвлакын коштмыштым шымлена. Нунылан «Корнышто коштмо шот (правил)» уло. Светофорышто ужар тул чӱкталтме годым гына ончыко кайыман, йошкар тул йӱлымо годым чарныман. Виктарыше шофёр-влак тиде шотым огыт шукто гын, автомобиль-влак чарныде тӱкнылын, пудыргат я шаланат ыле, айдемевлакат эмганат я колат ыле.

Чумыр Сандалыкым ончен, Сандалыкын ужашыжевлакын тарванылме шотым шымлен кертына. Каваште шӱдырвлак чолгыжыт, Кече йыр шар(планета)влак пӧрдыт. Нуно палемдыме, раш корным кучат. Шкеныштын корнышт деч кораҥыт гын, пеш кугу туткарвлак лиедат ыле: шар да шӱдырвлак чарныде тӱкнылыт да шаланат ыле, янлыквлак икте-весыштым чарныде пуштедат ыле, кушкылвлак икте-весыштлан атыланаш эрыкым огыт пу ыле.

Сандалыкын ужашлаже чарныде, кӱрылтде тарванылыт, вашталтыт, весемыт. Каваште шӱдырвлак чоҥештылыт; южат, тарванылын, мардежышке савырна; эҥерласе вӱдат йогенак йога; пушеҥге да моло ужар кушкылат кушкеш, кугемеш, вара кошка. Айдемат шочеш, кушкеш, кола. Тыгай вашталтмаш (алшмашталтмаш) Сандалыкын Тӱҥ, Рӱдӧ йӱлаже (законжо), але — Ош Кугу Юмын палемдыме радам (порядок) шукталт толмылан кӧра лиеш.

Сандалыкын ужашыжевлак ваш-ваш кылдалтыныт, икте-весе деч посна илен огыт керт. Мутлан, Мланде шарыште вӱд, юж, рок, кушкыл огыт лий гын, айдемевлакат илен огыт керт ыле; Мланде йыр пӧрдшӧ Тылзе огеш лий гын, Мландыште игече (климат) вес тӱрлӧ лиеш ыле; Кече огеш лий гын, Мландыште шокшат, волгыдат огеш лий, пӱртӱс, уло чонан, тыгак айдемевлакат пытат ыле. Санденак Сандалыкын ужашыжевлак Сандалыкын Тӱҥ, Рӱдӧ Йӱлам (Законым) шуктен, ваш-ваш келшен, икте-весылан полшен, икте-весым чаманен, шкеныштым саемден, уэмден илышаш, шкеныштым Сандалыкын ойыраш лийдыме ужашыж семын ужшаш улыт. Посна ужашвлак шкеныштым Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) ужашыжлан шотлен гына Тӱҥ, Рӱдӧ Йӱлам (Законым) кучен (шуктен) кертыт.

Айдеме — Сандалыкын ужашыже. Айдеме шкежат тӱрлӧ ужаш гыч тӱзалтын — кид, йол, вуй, шӱм, вӱр, чон... гыч. Нине ужашвлак икте-весышт дене вашпижын, кредалыт гын, айдеме айдемат ок лий, иленат огеш керт ыле. Сандалыкын ужашыжевлак икте-весыштлан пулаштараш тӱҥалыт гын, Сандалык огеш пыте (ок йом), лач илыш тӱвыт вес тӱрлӧ (йӧсӧ, уда) лиеш ыле. Мутлан, ешыште ваш-ваш вурседалмаш, кредалмаш нигунам порыш огеш шукто.

Тиде жапыштак Салыкын ужашыжевлак шке илыш-шӱлышышт верч могай-гынат йӧн дене ваш-ваш кучедалын илат, но утыждене кырку (шыде, осал) койышым, поснак чолга ушанвлак ончылно, ончыктышаш огытыл, тыгодымак тыгай кучедалмашлан (кредалмашлан) могай-гынат мучаш, чарак лийшаш. Мутлан, сут янлыквлак моло чонаным кочкыт, но нуно эн ондак начар да туйо, його, але — Сандалык йӱлам шуктен кертдьше я шукташ ӧрканышевлакым пытарат. Сут янлыквлак шкеныштын да игыштын шужышо мӱшкырыштым темаш ситалым гына налыт, а туйо игыштым гын огытат пукшо.

Сандалыкын моло йӱлаже (законжо)влакымат ончыктыман, нуно тыгай улыт:
— тӧрлымаш да шкем тӧрлымаш;
— шижде, шоныде-вучыде лиймаш (случайность);
— вийым, куатым, жапым аныклымаш;
— пӱртӱсым, илышым жаплен, умылен, мо ышталтмылан инанымаш (ӱшанымаш);
— Сандалыкын ужашыжевлак коклаште вашкыл да ваш-ваш келшен тыршымаш;
— чевер чоным, тӱсым да капым арален, уэмден моштымаш (тӱзымаш).

Нине йӱла (закон)влакым Сандалыкын кажне ужашыже эскерен, шуктен толеш гын, нунын вийышт пеҥгыдемеш, шинчымашышт ятырлан ешаралтеш.

Йӱла (Закон)влакым шуктен толмым Сандалыкын Рӱдӧ чонжо, але — Сандалыкын Рӱдӧ Ушакылже эскера.

Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) ойыртем палыже (свойствыжо)

Ош Кугу Юмо лийын, уло, ончыкыжат лиеш манме шонымаш чын улеш. Ош Кугу Юмо кӱдыратле (пешат кугу), шукат-шуко ужашан; тудын тӱҥалтышыжат, мучашыжат уке. Ош Кугу Юмо тыштат-туштат, чыла вереат уло. Ош Кугу Юмым айдеме ужын але тичмашнек авалтен ончалын огеш керт, тудын пычырик ужашыжым гына ужеш. Ош Кугу Юмо кап-кыл, сын, кугыт дене айдеме гай огыл, огеш лий да лиймыжат огеш шу. Ош Кугу Юмо айдеме гай лиеш гын, кавасе шӱдыр да шар (планета)влак пытат (туртын, пенгыдат-пенгыде чумыркаш (сфе-рыш) савырнат), огыт лий ыле. Ош Кугу Юмылан айдеме сынан, айдеме кугыт лияш кӱлешыжат уке, молан манаш гын, Ош Кугу Юмо айдеме гай лиеш гын, айдемевлак колат ыле — миллиард шӱдырвлак да миллиард айдемевлак ик айдеме кугыт Ош Кугу Юмыш пурен огыт сеҥе.

Ош Кугу Юмо шкенжын ужашыжым гына айдеме сын дене айдеме деке колтен кертеш.

Сандалыкын шкенжын, тудын Рӱдӧ Чонжын тӱҥалтышыжат, мучашыжат уке. Сандалыкын ужашыжевлакын тӱҥалтышыштат, мучашыштат уло. Мутлан, ик шӱдыр шочеш, ила, шонгемеш да пыта, ты шӱдырын пытымыж годым вес шӱдыр шочеш веле, а моло, шукат-шуко шӱдырвлак гын тыгодым илат. Чумыр ончалмаште шӱдырвлак эреак улыт. Тыгай сӱретым айдемын, пушеҥгын, янлыкын, шар(планета)влакын илышыштат ужына.

Ош Кугу Юмо пешак поро, шкенжын ужашыжевлакланат порым гына ышташ шӱда. Садланак марий калык южгунам Поро Ош Кугу Юмо манеш. Ош Кугу Юмын порылыкшо теве кушечын коеш: Сандалыкын Йӱлажым (Ош Кугу Юмын Радамжым) пудыртымо корнышко логалше айдеме «Ок йӧрӧ» манмым эреак шижеш.

Ош тӱняште шнуй (святой) айдемевлак шочыт. Нуно пеш шагал улыт, Ош Кугу Юмо куштымо почеш калыкым порын илаш туныктат.

Айдеме тӱшка «Ок йӧрӧ» манмым огеш умыло, туныктен ойлымым огеш колышт, осал пашам ыштылмыжым ок чарне гын, Ош Кугу Юмо вес семын шижтара (тӱка): черым, кукшо да шужен ийым, тӱтан мардежым, мланде чытырнымашым, тулеч моло эҥгекым конда. Тидат ок полшо гын, айдемевлак тукымым — шке йоҥылышыштым, титакыштым — огыт умыло гын, Ош Кугу Юмо деч эшеат кугу эҥгек толеш: сулыкан айдемевлак икте-весыштым пуштедаш, пытараш тӱҥалыт, сӧй почеш сӧй (cap) тарвана, шӱдыр да шарвлак икте-весышт деке лишемыт, тӱкнылыт, шарлат я туртыт. Тыге Сандалык илыш шолдырген молемеш, Юмын радам пужла.

Ош Кугу Юмо поро ок лий гын, шкенжын ужашыжевлакым туныктыде, шижтарыдеак сулыкым касараш тарата гын, Сандалык (Ош Кугу Юмо) туртын, шӱдыр тӱням (галактикым) эсогыл чӱчалтыш марте иземден кертеш ыле. Тунам Сандалыкшат кӱрылтде пудештылше шӱдыр тӱшкам да тул орам гына ушештара ыле. Тыге лиеш гын, Сандалыкын ужашыжевлак шкеныштым саемден, уэмден огыт керт ыле, Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) Рӱдӧ Йӱлаже (Законжо) огеш шукталт ыле.

Ош Кугу Юмо кӱлынак терген, шекланен-эскерен шога. Шкенжын ужашыже, шочшыжовлакым Тудо пенгыдын кучышаш. Южгунам йӱлам (радамым) пужышо ужашвлакын сыныштым вашталта, шкеныштым шке саемдаш да уэмдашлан йӧным ышта, тӧрланаш жапым пуа.

Ош Кугу Юмо чыла ыштен кертеш. Тудо эн виян, эн ушан, сандене нигӧат, нимоат Ош Кугу Юмо деч виянрак да ушанрак лийын ок сеҥе. Ош Кугу Юмын ужашыжевлакынат ушышт да вийышт уло. Но адак гынат ужашвлакын ушыштат, вийыштат Ош Кугу Юмо вийын, ушын ужашыже гына улыт, тидланак посна ужашвлак уш (шинчымаш) денат, вий денат Ош Кугу Юмо деч ятырлан начар улыт. Сандалыкын Рӱдӧ Чонжо ушанат-ушан, виянат-виян, но Рӱдӧ Чон Ош Кугу Юмын ужашыже гына лиеш, сандене Рӱдӧ Чонат Ош Кугу Юмо деч ушанрак да виянрак лийын ок керт.

Ош Кугу Юмо чыла шижеш, ужеш, колеш, пала. Кажне айдемын шонымашыже (мо шоналтымыже) Ош Кугу Юмо деке да Тудын ужашыжевлак деке тыманмеш шуэш. Мутлан, айдеме осал, шакше пашам (сулыкым) ышташ шона, а илышыште тидым (мо шонымыжым) огеш шукто. Тыгай айдемым Ош Кугу Юмо огеш тӱко, чаманен, титакшым кудалта.

Илышыште айдеме сулыкым ышта, но вараже ӧкына да тетла сулыкыш ок пуро гын, Ош Кугу Юмо тудлан тидын нерген шижтара гына. Сулыкыш пурышо айдеме шке сулыкшым касараш, уда пашажым тӧрлаташ огеш тырше гын, кунам-гынат кугу туткарыш (эҥгекыш) логалеш. Касарыдыме сулык икшыве, уныка деке куснен кертеш, тыгай годым икшыве я уныка пужла, локтылалтеш, икманаш, ик айдемын осал, шакше пашажлан уло родо-тукымжо, шочшыжовлак мутым кучат. Садлан языкан пашам ышташ огеш кӱл, «Мый икшывемлан, уныкамлан шкемын языкан пашам дене порым ыштем», манын кутыраш огеш кӱл, «Мый йӧсын илышым, йочамвлаклан поянлыкым кодем, нунын пашашт да илышышт куштылго лийже», манын ойлымо (шонымо) пешак порыш ок шукто: йочавлак йоҥылыш, титак корныш лупшалт кертыт — эшеат чот пояш шонен, вес айдемым, Ош Кугу Юмым шыгыремдат, а вес айдеме, Ош Кугу Юмо кӱшеш поен, утларак кугу сулыкыш пурат.

Ош Кугу Юмо яндарат-яндар, ару. Садланак марий калык тудым Ош Кугу Юмо манеш. Ош Кугу Юмылан лавыра огеш келше, садланак айдемевлак яндар лийшаш, шкеныштым арун кучышаш улыт. Кумалме годым гын поснак яндар да ару лияш кӱлеш.

Ош Кугу Юмо деч посна иктат — нимоат, нигӧат — уке, сандене Тудо шкенжын кӧргышкыжӧ, ужашыжевлак ӱмбак онча, чыла ужеш. Ош Кугу Юмын ужашыжевлак шке кӧргышкышт ончен кертыт да ончышаш улыт. Айдемевлак шке кӧргышкышт шагал ончат, садланак начарым — удам, лавырам, шакшым, кӱлдымашым, — шке языкыштым шагал годым ужыт але йӧршынат огыт уж.

Ойлат: «Ош Кугу Юмо нигунамат огеш вашталт». Ик могырым чынжымак тыге: Ош Кугу Юмо — чон да куат (энергий) — эре тугаяк. Тыгак Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) Рӱдӧ Чонжо огеш вашталт — чон гыч гына шога. Ош Кугу Юмын моло ужашыжевлак (шӱдыр тӱня (галактика), кайыккомбо манме шӱдыр еш, Кече йыр пӧрдшӧ шар (планета)влак, Мландывал илыш да т.м.) чарныде вашталтыт. Вес могырым гын, Ош Кугу Юмо да Рӱдӧ Чонжо вашталтыт: Рӱдӧ Чон эре саемеш, Ош Кугу Юмын шуко ужашыжевлак саемаш тыршат, у шӱдырвлак тӱшка (система) шочеш, вес тӱшка пыта. Сандене Ош Кугу Юмо чот саеммашке кая, шкенжын ужашыжевлакым тиде (саемме) корно денак каяш шӱда. Иктаж-могай изи ужашыже, мутлан, Мланде да айдеме тукым начаремеш гынат, Ош Кугу Юмо начар огеш лий, молан манаш гын Ош Кугу Юмо кӱдыратле (пешат кугу), а Мланде да айдеме тукым Тудын пычырик ужашыже гына улыт. Таҥастарашлан теве мом ончалына. Айдемын капышкыже, мутлан, осал микроб логалеш. Айдеме дене таҥастарымаште ты микроб изиат-изи, тудын осаллыкшым эсогыл отат шиж. Ты микробын пужымыж дене айдеме ок локтылалт, ок начарем. Но микробвлак ӧрчен, шарлат гын, айдеме черлана. Тунам гына айдеме эмлалташ тӱҥалеш. Ош Кугу Юмо гын авалташ лийдыме, кӱдыратле. Ош Кугу Юмылан айдеме микроб гай веле. Айдемын языкыш пурымыжым Ош Кугу Юмо шижеш, пала, айдемым от тӧрлате гын, аяр моло вереат — вес планетылаш, шӱдыр тӱняш, кумдыкеш шарлен кертмымат пала. Санденак, чер деч утлаш манын, Сандалык (Ош Кугу Юмо) шкенжын пычырик, чӱчалтыш дечат изи ужашыжым — айдеме тукымым да Мландым — эмлаш тырша.

Илымаш, колымаш (илыш дене чеверласымаш), илышын кӱлешлыкше (цельже)

Мланде ӱмбалне мо уло гын, чыла чонан. Ужар кушкыл, янлык, айдемевлак гына илыше улыт манме йоҥылыш лиеш. Сандалык (Ош Кугу Юмо) шкеже пӱтынек илыше, тудын чондымо ужашыже уке. Кӱн, шунын, шем рокын, вӱдын, мардежын, тулеч молынат — чылаштынат чонышт уло, нуно илыше улыт. Нуным чылаштымат минерал манаш лиеш. Тыгай чонанвлакын илышышт эркын эрта. Нуно шкеныштын чоныштым Рӱдӧ Чон кӱкшытыш нӧлталаш начар тыршат. Минерал манме илышевлак икте-весышт коклаште торжалыкым пешыжак огыт ончыкто, тиде жапыштак нуно порылыкышт денат огыт ойыртемалт, осал вий ваштареш шоген, аралалташат ӱнарышт ок сите, садлан южгунам осал вийым колыштын, уда пашамат ыштен кертыт. Минералвлак шкеныштым саемдаш эркаланен (ӧрканен) шогат, нунын сынышт (тӱсышт) пеш шуэн вашталтеш, сандене ӱмбакышт шуко ончет гын, шинча ноя. Каваште чоҥештылше ош пылвлак, йогышо эҥер вӱд да йӱлышӧ тул ӱмбаке гына шинча нойыде ончаш лиеш — нуно чарныде вашталтыт (ийыт, йогат, йӱлат), чеверлыкштым ончыктат.

Южо минерал шкенжым саемдаш тырша, нунылан Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) Рӱдӧ Чонжо чоным угычын ешарен пуа (чоныштым пойдара, куатым ешара). Тыгай минерал гыч тыгыде илыше (вирус, бактерий да молат) шочыт.

Пешат чот шкеныштым саемдаш, утларак чолга лияш тыршыше тыгыде илышевлак деч Рӱдӧ Чон полшымылан кӧра кушкыл да моло илышевлак шочыт. Нунын чонышт кок кӱкшытан (ужашан) — минерал сынан (шун, мланде, юж, вӱд, т.м.) да кушкыл да янлык сынан — лиеш.

Южо кушкыл да янлыкын эшеат чот саеммыже шуэш. Рӱдӧ Чон нунылан (шке ужашыжым але узьмак гыч) чоным ешарен пуа. Тыге чон айдеме сыным налеш, айдеме илыш дене илаш тӱҥалеш.

Айдемын кум кӱкшытан (ужашан) чонжо уло:
— минерал гай,
— кушкыл да янлык гай,
— Рӱдӧ Чон деке лишемше чон.

Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) йӱлажым (законжым), радамжым айдеме шуктен илаш, шкенжым саемдаш, илышыжым у кӱкшытыш нӧлташ тырша гын, Рӱдӧ Чон деке (Рӱдӧ Чон кӱкшытыш) чакак лишем кертеш.

Юмын ужашыжын — ты ужашын чонжын — чарныде уэммыже, ончыко кайымашыже илыш маналтеш.

Юмын ужашыжын илыш шонышыжо (цельже) — шкенжым саемдымаште. Шкенжым саемден, Юмын ужашыже Сандалыкым (Ош Кугу Юмым) саемда. Сандалыкым (Ош Кугу Юмым) саемден, Юмын ужашыже шкенжымат саемда.

Ешартыш чоным налше, янлык гыч айдемышке савырныше кугешнаш тӱҥалын. Айдемын кумшо чонжо кок чоным (минераллан, янлыклан келшыше чонвлакым) туныктышаш олмеш Сандалык (Ош Кугу Юмо) деч кӱшнӧ лияш точа. Айдемын кокымшо чонжо, янлыклан келшен толшыжо, айдемын капшылан намысан (сут) лияш полша. Эшеат шуко деч шуко кочкышым, вургемым, пуӱзгарым, видеотехникым, автомобильым, тулеч моло поянлыкымат ешарен авалташ (тӱргоч, утыж дене наледаш) толаша. Айдемын кокымшо чонжо поянлыкым эре кугемдаш тыршымыж дене шкенжын тӱҥ шонымашыжым — шкенжым саемдышаш, Рӱдӧ Чон деке лишемаш тыршыме нерген монден. Тидлан кумшо ден икымше чонат йоным ыштеныт. Айдемын икымше — минераллан келшен толшо чонжо саемшаш нерген шонымым чарнен. Сандене айдеме ӧркаланен (мындырланен), йогышко савырнен. Пӱртӱсыштӧ айдемын тушманже лиеш ыле гын, його калык колен пыта ыле. Пӱртӱсыштӧ калыкын тушманже (пытарен шогышо ир янлыкше) уке. Тидлан кӧрак ий гыч ийын айдеме утларак веле, чотак йогышко савырна, поянлыкым пӱртӱс гыч утыр шукырак да шукырак, тӱргоч налеш. Сандалыкым (Ош Кугу Юмым) айдеме тола. Сандалыкым (Ош Кугу Юмым), тугак тудын ужашыжевлакым пызырыме (вийытлыме) дене айдеме Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) Тӱҥ Йӱлажым (Законжым) пудырта. Айдемын йӱлам тыге пудыртымыжо эҥгекым конда: СПИД да рак манме чер, наркоманий да арака йӱмаш шарла.

Айдеме чонын кум ужашлан пайлалтмыже айдемын койышыштыжо палдырна. Чӱчкыдынак айдеме ик тӱрлын шона, садымак кокымшо тӱрлын ойла, кумшо тӱрлын ышта. Тыгай айдемевлак икте-весыштым чытен огыт керт, ужмышуде илат, Сандалыкым (Ош Кугу Юмым) огыт шотло.

Шке сыныштым йомдарыше еҥвлакын кумшо чонышт Сандалык (Ош Кугу Юмо) деч кӱшнӧ лиймыже огеш шу гын, нуно (еҥвлак) чарныде пояш тӧчымым ужыт, шкеныштын начар койышыштым шижыт, но Сандалыкым пызырыше(шыгыремдыше, вийытлыше)влак коклаште илен, илыш-йӱлам чытен кертдыме лийыт, шотдымо илыш деч шерышт темеш, садлан шкеныштым шке пытараш (пушташ) шонат, але, кредалмашым (сарым) тӱҥалын, шуко калыкым пуштедат.

Айдемын колымыжо — тиде айдеме капын тыглай, тыгыде ужашлан пайлалтын шаланымыже, тӱрлӧ минералыш савырнымыже лиеш. Айдемын кум ужашан чонжат кумыте пайлалтеш, минералвлак коклаште кыл йомеш, улыжат кум чон икте-весыштым огыт мондо, шарнат. Айдемын капше йомеш (минералыш савырна), а ужашыжевлак илат, ончыкыжым у айдемын шочмашке ушнен, илышышкыже пурен кертыт. У еҥын илышышкыже сай, поро чон пура гын, у еҥжат сай, поро лиеш.

Айдемын колымыжо кӱлешан, языкым да йоҥылышым кудалташ (язык да йоҥылыш деч утлаш) полша. Айдемын кумшо чонжо колымо деч вара эрнен кертеш, титакан улмыжлан кора тудо йӱла, тыге язык деч, ойго деч эрна. Колымо деч лӱдман огыл. Колымо деч ончыч айдеме йоҥылыш пашажым тӧрлен кодышаш, языкшым касарышаш. Тидын (тӧрлен, касарен шуктыдымо) шотышто гына колымаш лудыкта. Шкенжым шке пуштшо айдеме йоҥылыш пашажым тӧрлен, языкшым касарен огеш шукто, санденак шкем шке пушташ — пеш кугу язык. Айдеме эшеат кугурак языкым ышташ огыл манын, шкенжым пуштеш гын, языкше изирак лиеш. Айдеме шкенжым саемдышаш (пеҥгыдемдышаш) верч кӱлынак огеш тырше гын, Ош Кугу Юмын сугыньжым, кӱштымыжым, йодмыжым огеш шукто, ӱшанжым огеш суло гын веле шкенжым шке пуштмашке шуэш.

Ош Кугу Юмо айдемым шочыктен, садлан айдеме Ош кугу Юмын сугыньлымо илыш корным тошкышаш, кӱлеш порылыкым ыштен кодышаш, йӧсӧ пагытым эртен, чоным пеҥгыдемдышаш.

Чумыр чон да тӱшка калыкын чонжо

Айдемын кум кӱкшытан, кум ужашан чонжо иктыже весыже дене чот ма луш кылдалтын, илышым пырля вораҥдарат. Сандене айдемын кум кӱкшытан чонжым посна-посна огыт лончыл, а пырля — ик чон манын — умылат, иквереш — ик чоным — шымлат.

Айдемын чоныштыжо минерал чон шукырак лиеш гын, тиде аидемын чумыр чонжо янлыкын чумыр чонжо деке лишемеш.

Айдемын кумшо ужаш чонжо аралалт кодын, саемын, пеҥгыдемын да тыгак кокымшо ужаш чонжым саемда гын, тыгай айдемым шнуй (святой) маныт.

Посна калыкын (еш, пашазе-влак ушем, тӱрлӧ сомылым да илышым пырля вораҥдараш ушнышо калык) чумыр чонжо уло. Чумыр чон тӱшкашке пурышо айдемевлакын чоныштым ушен шога. Тӱшкашке пурышо кажне чоным чумыр чон вуйлалтен огеш керт гынат, изиш ӱҥышынрак (шижын-шижде) молемдыкта. Ош Кугу Юмын йӱлажым шуктен толшо ешым, пашам да илышым пырля вораҥдараш ушнышо калыкым осал вий лӱдыкта гын, Рӱдӧ Чон полышым колта. Рӱдӧ Чон полшашлан шкенжын ужашыжым але узьмакыште улшо чоным колта. Тунам Рӱдӧ Чонын колтымо чонжын вийже посна (ушнышо) калыкын чумыр чон вийже дене пырля, иквереш ушнат, тӱшка (коллективный) чон маналтыт. Тӱшка чон посна (ушнышо) калыкын чумыр чонжо деч ойыртемалтеш: посна калыкын чумыр чонжо шкенжын кажне ужашыжым вуйлатен огеш керт, а тӱшка чон чыла ужашымат вуйлата, чумыра. Тӱшка ваштареш толшо осал талештын, тӱшкан кажне ужашыжым (членжым) пытараш тӧча гын, Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) йӱлажым (законжым) илышышке пуртен толшо тӱшка шкежат вияҥеш, тудын ужашыже(членже)влакат чолгаланен, чумырген вияҥыт. Тӱшка чонышко пурышо кажне чон шкежат вияҥеш, тӱшкан моткоч виян чонжо дене ушна, тушка чоным эшеат вияҥда.

Тӱшка чонын вийжым ончыктымаште, мутлан, СССР калыкын тӱшка чон вийжым фашизм ваштареш кредалме сӧйыштӧ ужына. СССР калыкын тӱшка чонжо вес чумыр чоным сеҥыш. Сӧйыштӧ сеҥымаш да экономикым тӧрлатыме деч варажым СССР калыкын тӱшка чонжо шаланыш. Осал, шучко эҥгек эртымеке, тӱшка чон кӱлдымашыш лекте. СССР калыквлак кажне ий еда Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) йӱлажым (законжым) утларак да утларак пудыртылаш тӱҥальыч, тидлан кӧра калыкын тӱшка чонжо пырчыш шаланыш. Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) йӱлажым (законжым) пудыртылмым огыт чарне гын, ончыкыжо ушнышо калыкын чонжо эшеат тыгыдын шалана.

Тыгак вольыкын, янлыкын тӱшка чонышт уло. Теле жапыште йӱштӧ деч аралалташлан вольыкын тӱшка чонжат иктышке ушна. Мутлан, шорыквлак икте-весышт деке пызнат, пырля ырат. Пире тӱшкат иквереш ушнен, кугу вольыкымат сеҥа, тидын годым кугурак (вӱдышо) пирын вийже да вуйлатымыже гына огыл, а пире тӱшкан чонжат полша. Кеҥежым пирым йӱштат, шужымашат огеш лӱдыкто, сандене пиревлак иктын-иктын шаланат. А шорыквлакын тӱшка чонышт кеҥежымат огеш шалане. Кажне шорыкын чонжо, нунын тӱшка чонышт эҥгекым кеҥежымат шижеш. Шкет кодшо шорыкым янлык вашке пуштын кочкеш. Кӱтӱ шорыклан янлык пижеш гынат, чылажымак пуштын огеш сеҥе. Тыге шорыквлакын тӱшка чонышт чумыр кугушто кажне шорыклан аралалташ полша, кажне шорыкын чонжым лыпландара.

Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) чонжо

Сандалыкын Рӱдӧ Чонжо, Сандалыкын ужашыжевлакын чонышт — пӱтынь Сандалыкын чумыр чонжо маналтеш.

Сандалыкын Чонышкыжо пурышо чонвлак ваш-ваш кылдалтыныт, ӱлыл чонвлак кӱшылрак чонын, нунышт Рӱдӧ чонын кид йымалныже улыт. Сандалыкын ужашыжевлакын чонышт Рӱдӧ Чонын кид йымачынже ик жаплан лектын кертеш. Тыге лекмыштлан нуно туткарыш (азапыш) логалыт.

Сандалыкын Рӱдӧ Чонжо пеш виян, эн сай, эн кӱкшӧ, эн чолга, садлан моло чонвлакым чумырен да тӧрлатен кертеш. Языкан чоным минералыш пуртымашым, ик могырым тӧрлатымашлан шотлаш кӱлеш, вес могырым — азаплан.

Пӱтынь Сандалыкын тӱшка чонжо уке. Сандалык икте гына, тудын дек ӧрдыж гыч эҥгек толын огеш керт, садлан тӱшка чон пӱтынь Сандалыклан огеш кӱл.

Узьмак да тамык

Узьмак — тиде языкде колышо поро айдемын чонжын кӱчык жаплан чарныме верже.

Колышо еҥын узьмакыш логалше чонжо Сандалыклан (Ош Кугу Юмылан) эҥгекым нигунамат ыштен огыл, Мландывалне поянлыкым арален, поянлык дене шагал пайдаланен, калык да пӱртӱс верч азапланен, нунылан полшен, Сандалык дене ушнен, иктӧр илен.

Моло айдемевлакын чоныштым саемдаш узьмак гычын чонвлак колталтыт. Эн сай чон (шкенжым саемдыше айдемын чонжын кумшо ужашыже, тудак чонын кокымшо ужашыжлан полшен, айдемым вольык радам гыч лукшыжо) Рӱдӧ Чон дене ушна.

Тамык — тиде языкан колышо айдемын чонжын кӱчык жаплан чарныме верже. Тамыкыште ия (шайтан, сотана) манме уке. Кугу тулышто шолын шинчыше киш подат уке, тул ӱмбалсе шокшо салмат уке. Тамыкышке толшо (логалше) кажне чонын йырже языкан чонвлак улыт, айдемын языкан пашажым ончыктат да шарныктат. Языкан чонын ончылныжо языкан пашаже коеш. Мутлан, эҥервлакым лавыртыше еҥын чонжо йыр, яндар вӱдан эҥер олмеш, лавырам йоктарыше эҥервлак лийыт (койыт). Тамыкыште чон йӧслана, чонлан шыгыр лиеш, вожылмашке шуэш, намысыш пура.

Кугу языкан айдеме мланде ӱмбалне илымыж годымак языкшым сула гын, тудын чонжо тамык гыч кушкылыш але вольыкышко кусна.

Колышо айдемын чонжын кумшо ужашыже эн ондак чоҥешта. Чонын кумшо ужашыжым айдемым ышташ полшаш Рӱдӧ Чон колтен улмаш. Варажым ужар кушкыл да вольыклан келшыше кӱкшытан кокымшо ужашыже чоҥешта. Айдемын чонжын минераллан (шун, кӱ, ошма, вӱд, юж да т.м.) келшыше икымше ужашыже огеш чоҥеште, колышо айдемын капше пелен кодеш, чонын чоҥештен кайыше ужашыжвлак нерген ушештарымашым, шарнымашым арала.

Магий, религий, наука. Нунын ойыртемышт

Магий — тиде иктаж кӧлан верч але иктаж-могай поcна калык верч Сандалыкын ужашыжын вийжым кучылтмаш.

Мужанче — кӧраза, локтызо, шаман, экстрасенс да тулеч моло уставлак айдемевлакым чер деч утарат, паремдат, пуженат кертыт. Нунак ояр але йӱран игечым йодын кондат.

Сандалыкын йӱлажым (законжым) шуктен але шукташ тыршен, калыклан да Сандалыкын тӱрлӧ ужашыжлан полшымаш «ош» магий маналтеш. «Ош» магийым кучылтшовлак Сандалыкын ужашыжевлак деке, тугак пӱтынь Сандалык деке лишыл улыт.

«Шем» магийым кучылтшо еҥвлак, мӧнгешла, аклан верч калыкым черландарат, нунын илышыштым нелемдат, локтат, тулеч моло йӧсылыкым айдемылан да Сандалыкын моло ужашыжлан кондат; Сандалык йӱлам, радамым шуктыдымо еҥвлаклан, нунын шем пашаштлан «шем» юзо(маг)влак чӱчкыдын полшат. Вес семын каласаш гын, «шем» юзовлак Сандалыкын ик ужашыжын вийжым вес ужашыжын вийже ваштареш кучылтыт. Тиде пӱтынь Сандалык ваштареш шогымым, нунын языкан улмыштым ончыкта. Шуко, кугу языкан еҥвлакын йодмыштым шуктен, «шем» юзовлак шагал языкан еҥвлакым пужат. Мӧнгешла, «шем» юзовлак шагалрак языкан еҥвлак йодмо почеш шуко языкан еҥвлак ваштареш шогалыт гын, «шем» юзовлак изи языкан лийыт. Адакше, шагал языкан еҥвлакым арален, шуко языкан еҥвлак ваштареш лийыт гын, тиддене Сандалык радамым тӧрлат гын, «шем» юзовлакын пашашт языкан огыл, тыгай годым нуно «ош» юзыш савырнат.

«Ош» юзовлакын пашаштлан акым Ош Кугу Юмо гына пуэн кертеш. «Ош» юзо да врачвлакын моткочак кужу жап (ятыр-ятыр ий) шуктен шогымо пашаштым айдеме пешыжак аклен огеш керт. Каласен кодыман, ик могырым «ош» юзо да врачвлак Сандалыкын чонжо, Сандалыкын вийже (куатше) деке лишемын шогат; вес могырым юзо да врачвлак шке пашашт дене калыкым да шкеныштым Сандалык деч ойырат, айдемылан полшымаште Сандалыклан пулаштарат, айдемылан полшымо иктаж-кунар жап гыч локтымашке (пужымашке) савырнен кертеш. Тиде сай але уда? Тидым Юмо гына пала. Тидым умылашлан таҥастараш кӱлеш: ме шкежат кумалын языкнам касарена, Ош Кугу Юмын тукымыжым (наказанийжым) кораҥдена.

Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) радамжым шуктышо еҥвлакым «шем» юзовлакын вийышт огеш сеҥе. Тыгай еҥвлак ваштареш «шем» юзовлак шижде-вучыде-шоныде ыштыме годым гына эҥгекым кондат.

Религий — тиде Юмылан ӱшанымаш дене ылыжын, пӱтынь тӱня ӱмбак ончалмаш. Юмылан ӱшанымаш — тиде Юмо (Сандалык) дене кылдалтмым шижын, тудын кид йымалныже улмылан таум каласымаш. Юмылан ӱшанышевлак Юмын ужашыжым, Юмын Рӱдӧ Чонжым гына Юмо манын умыленыт. Эртыше курымлаште Кечым Юмылан шотленыт, Кечылан кумалыныт. Ош Кугу Юмо олмеш, ужашыжлан але моло тӱрлӧ вийлан ӱшанымаш да нуным Ош Кугу Юмо олмеш шотлымаш айдемылан, Юмын моло ужашыжлан да Юмылан эҥгекым шоныде-вучыде кондат.

Ош Кугу Юмым йӧратыме годым тудын ужашыжлан (чодыралан, южлан, мландылан, шӱдырлан да т.м.) эҥгекым кондаш огеш лий; эҥгекым кондет гын, Ош Кугу Юмым йӧратем, манаш огеш лий.

Ош Кугу Юмылан ӱшанымаш, тудым йӧратен аклымаш, Ош Кугу Юмо деч лӱдмаш айдемын ялт икшывыла ача-авам шижмаш дене иктак лиеш.

Ош Кугу Юмо шкенжын ужашыж гыч айдемым, тудын капшым да чонжым ыштен. Айдемевлак — Ош Кугу Юмын чонан (ушакылан) ужшыжевлак — Ош Кугу Юмым йӧратыде, тудлан ӱшаныде огыт керт (огыт ӱшане да огыт йӧрате гын, языкан лийыт, минералыш савырнат). Южо еҥ Ош Кугу Юмо деч кӱкшӧ лияш, Ош Кугу Юмым шке кид йымакше налаш тӧча. Тидын годымак Ош Кугу Юмын торжалыкшым, языкан еҥым тӱкен кертмыжым айдеме пала, сандене мланде ӱмбалне калык Ош Кугу Юмо деч лӱдеш.

Ош Кугу Юмо пенгыде (торжа) лийшаш. Тидым умылышашлан теве мом ончыктена. Мутлан, иктаж-кӧн (айдемын) кид парняже пуалын, шӱяш тӱҥалын. Тыгай еҥ ондак эмвлакым кучылтеш. Эм огеш полшо гын, тудын пуалше парняжым пӱчкынак кудалтат. Ош Кугу Юмат шкенжын ужашыжым паремдаш тӧча. Тудо намысаным, пояш тӧчышым, Ош Кугу Юмо деч кӱкшӧ лияш шонышыжымат паремдаш тӧча. Тыгай пашаште поро, ушан еҥвлакат полшат. Паремден шукташ ок лий гын, Ош Кугу Юмо тӱка: кукшо да шужен ийым, мланде чытырнымашым, вӱд ташлымаш да, серже гыч лектын, ял ден пасувлакым авырымашым, тӱрлӧ черым (СПИД, наркоманий, арака йӱмаш да т.м.) колта. Калыкын илышыштыже пудыранымаш, сӧй, языкан еҥын шагалеммыже, шар (планета) да шӱдырвлакын ваш-ваш тӱкнылмышт, шӱдыр тӱнян (галактикын) туртын я шарлен, каварымашке (катастрофыш) шумыжо — чыла Ош Кугу Юмын тукымыжлан кӧра лиеш.

Ош Кугу Юмо икте гына, мучашыже тудын уке, нигушкат языканвлакым луктын кудалтен огеш керт, садлан языканвлакым моло тӱсыш (сыныш) савыра, весемда. Весемдымеке, нуно мотор, поро лийыт манын, Ош Кугу Юмо ӱшана. Ош Кугу Юмын (Сандалыкын) ужашыжын, тыгак айдемын, шке вийышт дене кушкаш, шкеныштым шке саемдаш, Ош Кугу Юмын (Сандалыкын) йӱлажым шукташ йӧнышт уло. Тиде йӧн дене нуно огыт пайдалане гын, айдеме сын дене але шке сынышт дене илашат йӧнышт уке, садлан тыгай ужашвлакым Ош Кугу Юмо вашталтылеш.

Мландывалсе калык теологий манме наукын южо мутшылан ӱшана гын, тиде шонен але шоныде Ош Кугу Юмын (Сандалыкын) радамжым пудыртымаш лиеш. Сандалыкым, пӱртӱсым (уло илышым) — чылажымат — Ош Кугу Юмо айдемылан ыштен, илышын тӱҥалтышыже уло, манын теологий ончыкта. «Ондак мут лийын, мут лийын Юмо»,— туныкта теологий. Наукат тӱнян тӱҥалтышыжат, мучашыжат уло манеш. Тыгай умылымаш Юмат, чонат уке манмым ончыкта (пеҥгыдемда). Сандене калык тачысе кече дене гына илаш шона, калыкын пешат чот пойымыжо шуэш, Сандалыкым (Ош Кугу Юмым) чот вийытла (эксплуатироватла).

Чынак, койшо шӱдырвлак шаланен чоҥештат, нуно пешат Кугу пудешталтмаш деч вара шочыныт. Тиде жапыштак вес шӱдыр тӱня (галактик) але шӱдыр тӱнявлак (мегагалактик) гыч шӱдырвлак шаланен чоҥештылмыла огыт кой. А эше вес мегагалактикыште але галактикыште шӱдырвлак ик верыш чумырген шогат. Мыланна койшо, шаланен чоҥештылше шӱдырвлак тӱнян тӱҥалтышыже уло, манын ойлен огыт керт. Сандалык (Ош Кугу Юмо) шӱдырвлакын чумыргылмышт да шаланылмышт дечат ожно, кугу пудешталтмаш дечат ожно лийын, пудешталтмашат Ош Кугу Юмын ужашыже (явленийже) лиеш.

Ош Кугу Юмо да Ош Кугу Юмылан ӱшанымашым священнослужительвлак дене лугаш ок кӱл. Священнослужительвлак калыкын сай тӱшкаже улыт гынат, нунын кокла гыч южыжо йоҥыленат кертеш, пояш, Ош Кугу Юмым вийылташ тӧча, вийытлыше да вес эллам индырышевлаклан (кид йымак налаш, кид йымалне кучаш тыршышевлаклан) полша.

Кызытсе наука магий да религий деч ойыртемалтеш. Наука пашаеҥвлак ондак ойлат, пуйто нунын лончылыдымо, палыдыме нимо уке, лийынат огеш керт, маныт. А кунам нуно ожнысек, акрет годсекак улмым (лийын шогышым) йырваш ончыштын, шымленвискален пытарат, мом-гынат пален, умылен налытат, «туге, тиде лийын кертеш», маныт, иктаж-мом пален, умылен налмыштым у «почмылан» шотлат, ты у «почмылан» шкеныштын лӱмыштым пуат.

Шанчызевлак, наука пашаште улшо(тыршыше)влак чын, вияш чонан огытыл. Властьым кучышо тӧравлакым (бюрократийым) аралат гын веле нунын пашашт аклалтеш, пашаштлан тӱлалтеш.

Мемнан эран кокымшо тӱжем ийыштыже пояш, поянлык дене темаш, пайдаланаш гына шонышо обществе лие. Тиде обществын «наукыжат» пойымашым, пайдаланымашым арала. Мутлан, биологий наука айдемылан эҥгекым ыштыде, Сандалыкым чотрак вийытлаш корным кычалеш. Пале, мландывалне илыше калыклан эҥгекым ыштыде, Сандалыкым вийытлаш огеш лий: айдеме Сандалыкын ужашыже, Сандалыклан йӧсӧ гын, айдемыланат йӧсӧ лиеш. Умылтарашлан теве мом ончыкташ лиеш. Мутлан, айдемын шӱмжӧ айдемым вийытлаш шона, шӱм кӱжгемеш, кугемеш, ӧрда. Айдеме черлана, кола, шӱмат шӱеш.

Ия (сотана, шайтан)

Юмо да Юмын ужашыже деч посна Сандалыкыште нимоат уке. Айдемат Юмын ужашыже улеш, пешыжак сай огыл ужашыже. Айдемын кум кӱкшытан (ужашан) чонжо уло.

Шкенжын кӱкшытшӧ дене минераллан келшыше айдемын чонжо його, чӱчкыдын эшеат чотрак тыглаемнеже (простарак лийнеже).

Шкенжын кӱкшытшӧ дене кушкыллан, янлыклан келшыше айдемын чонжо чолга, но айдемын пояш, сутланаш шонымыжо дене начар кучедалеш.

Шкенжын кӱкшытшӧ дене Сандалыкын Рӱдӧ Чонжо деке лишемше айдемын чонжо утыждене пояш да пайдаланаш гына шонышо кап дене кучедалеш. Айдемын тиде — кумшо — чонжо пушкыдо гын, айдеме дек молан толмыжым монда гын, айдеме Сандалыкын йӱлажым, (законжым) пудырташ тӱҥалеш; шкенжын пушкыдылыкшым, йолагайлыкшым, языкан улмыжым иян (сотанан, шайтанын) койышланымыжлан кӧра лийын, манын шона.

Нигуштат, нимогай ият уке. Южгунам иктаж-кӧ йоҥылыш кончен кертеш, шонен лукмат шинчаш койын кертеш. Адакшым пӱртӱс илышым айдеме огеш пале, тиде жапыште палашат огеш кӱл. Садлан айдеме гай койшым (кончымым) ия манаш огеш лий.
Шке илышыштыже айдеме шуко лудеш гын, чот шона гын, пашам тыршен ышта гын, шкенжын чолгалыкшым чарныде шуара гын, пояш да поянлык дене пайдаланаш шоныде, Ош Кугу Юмо дене кылым кучен, Ош Кугу Юмо деке лишемаш шона гын, нимогай ияланат огеш ӱшане.

Ия начар (уда) айдемын ушыштыжо гына ила. Айдемын осал вийжым, пушкыдылыкшым, языкшым ия манын умылыман. Южыжо иям да Ош Кугу Юмым ик медальын кок могыржо улыт, манын ойлат. Тиде чын огыл: Ош Кугу Юмын могыржо да мучашыже уке.

Сай койыш, сай йӱла дене илышашлан айдеме мом ыштышаш?

1. Мо тыйын йырет уло — чыла чаманаш да аралаш.
2. Мланде-авам ужалаш-налаш тӧчымӧ гына огыл, тидын нерген шонымашымат вуйышто кучыман огыл.
3. Кочкышым, вургемым, йолчиемым, вакшышым, айдемын илышыште кучылтмо тулеч моло арвер-ӱзгарым утыждене погыман огыл. Мо кӱлешыжат пешак шагал лийшаш, мо улыжым арален кучаш кӱлеш. Наста, окса, поянлык деч, ший-шӧртньӧ арвер деч кораҥман, эмлык ӱзгарым (арверым) шагалрак кучыман. Тамакан, аракан, наркотикын кӱлешыжат уке, манын ойлаш да шонаш, нуным шупшаш, йӱаш да кочкаш огеш кӱл.
4. Кӱлеш арверым, тӱрлӧ инструментым, йоча модышым кажне еҥ шке ышташ тунемшаш.
5. Пушеҥгым руымо деч ончыч, олмам да пеледышым, тӱрлӧ кочшаш да эмлык шудым кӱрлын налме, тыгак шудым солымо деч ончыч руаш, кӱрлын налаш, солаш лийшашым Юмо деч йодман. Пушеҥге, емыж, пу, шудо нелеш ынышт нал, манман.
6. Ик пушеҥгым руэн, кок пушентым шындыман.
7. Руымо пушеҥге могай кӱлешлан руалтын, тудланак кучылтман. Пушеҥгын пундышыжым кӱчык гына кодыман. Июньышто руымо куэн пушеҥгыж гыч оҥам, пуым, а укшыжо гыч пуым ыштыман, парчаже гыч выньыкым, ӱштервоштырым ыштыман; лышташыжым эмым ямдылаш кучылтман. Июньышто руымо пистын тӱҥжӧ гыч пырням, оҥам ыштыман; шӱмжӧ гыч кӱрым, але вӱдеш шӱктен, мочылам ямдылыман. Кӱрым нӧрташ пыштыме вӱдыштӧ чыла илышевлак колат, пытат, садлан ты сомыллан ик вӱдым (ерым) гына кучаш кӱлеш. Пистын парчаже гыч вольыклан пукшаш выньыкым ыштыман.
8. Олташлан пуым ямдылыме годым кошкышо пушеҥгым, оргажым, начар пушеҥгым гына погыман.
9. Олыкышто, аланыште, тулеч моло верлаште шудым солымо годым верын-верын (10 метр кумдыкышто 1 метр кумдык чырым) шудым солыде кодыман. Тыге кодымо шудын тушыжо мландыш возешат, шушаш ийлан угычын сай шудым шочыкта. Адакшым тыгай, солыде кодымо верыште лыве-влакын илыме вер лиеш.
10. Туш дене ӧрчышӧ емыжым погымо годым икмыняр сай, таза емыж пырчыжым пушеҥгешак кодыман. Ты емыж пырче гыч угычын сай емыжан пушеҥге кушкеш.
11. Пасушто шурным погымек, уто олымжым тыгыдемден да шалатен, пасуэшак кодыман.
12. Терысым ик верышке погыман. Варажьш, пасушко шупшыктен, шалатыман. Терысым коремышке да эҥерышке кышкет гын, язык лиеш.
13. Машина, имне дене коштмо корнышто, изи корнышто порын, нуным пужыде да шарыде коштман, шурно да шудо пасушто корным ыштен, тошкыман огыл. Пасулаште, олыклаште, чодыраште тулым тӱрлӧ вере олтен, тулотым ышташ огеш кӱл.
14. Пӱчкын налме пеледышым пӧлеклымаш — язык. Пӧлеклан пеледышым шындыме атыж денак пуыман.
15. Кайыквлаклан илашышт верым ыштыман, телым нуным пукшыман.
16. Эҥер, памаш, ервлакым арун кучыман, южым да мландым локтылде, амыртыде аралыман.
17. Шоҥго коча-кувава да ача-ававлакым аклаш, аралаш. Сандалыклан (Ош Кугу Юмылан) эҥгекым огыт ыште гын, шоҥговлаклан полшыман. Ушан шоҥговлакын да поро туныктышовлакын мутыштым колыштман.
18. Чӱчкыдын Ош Кугу Юмо деч каҥашым йодман, Ош Кугу Юмылан кумалман. Юмын йӱлажым (законжым) шуктышашлан мутым пуаш, пуымо мутым илышыште шуктыман.
19. Изивлакым, ӱдыр-эргевлакым порын ончен кушташ да туныкташ полшыман. Сандалыкым йӧраташ нуным шӱмандыман.
20. Колышо еҥын шӱгаржым шуко ийышкен чытыше пече дене печаш огыл. Шӱгарым чеверландарен, чапкӱ(памятник)влакым ышташ огеш кӱл. Тыге пӱтынь мланде илен-толын колышовлакын чапкӱшт дене темеш. Колышовлакым шоналташ, шарналташ, нунын тӱсыштым (сыныштым) вуйышто кучаш, сай койышыштым шӱмышто ашнаш да аралаш кӱлеш, садлан чапкӱ огешат кӱл. Шӱгарыш пеледышын тушыжым ӱдыман, пӱчкеден пышташ ок кӱл (пеледышым пӱчкедымаш да колышо йымак кышкымаш — язык).

Кузе Ош Кугу Юмылан кумалман, кузе Ош Кугу Юмын ужашыжевлак дене ойласыман

Айдеме Ош Кугу Юмо дене ойласа гын, айдемын чонжо пеҥгыдемеш, вияҥеш. Юмо дене ойласыме годым аралаш, полшаш, пӱртӱсын поянлыкше дене пайдаланаш айдеме Ош Кугу Юмо деч йодеш. Ош Кугу Юмын радамжым илышыште шукташ, утыжым Ош Кугу Юмо (пӱртӱс, Сандалык) деч налдымашын Ош Кугу Юмылан мутым пуыман. Полшымылан таум каласыман. Юмо дене ойласымаш чоклымо мут (молитва) маналтеш.
Тул, вӱд, юж, мланде Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) ужашыже улыт. Нунын деч посна айдеме илен огеш керт, сандене нунын чонышт дене айдеме ойласа, полшаш йодеш.

Кече — виян тул. Айдемын илышыштыже Кече кугу верым налеш. Эн ожно Кечым айдемевлак Юмылан шотленыт. Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) ужашыже дене айдемын ойласымыже чоклымо (кумалме) деч шагал ойыртемалтеш. Тыге гынат Сандалыкын (Ош Кугу Юмын) ужашыже дене айдемын ойласымыжым чоклымаш манаш огеш лий. Нуно икгай улыт манына гын, ик айдемын вес айдеме деч йодмыжымат чоклымаш манаш кӱлеш. Тунам айдеме ден Ош Кугу Юмо икгай манаш кӱлеш, а тыге манме, мутат уке, моткоч кугу йоҥылыш, тыгай йоҥылышым кажне умылен кертеш (умылышаш).

Ош Кугу Юмылан кумалме годым, чоклымо годым айдемын шонымашыже да ойлымыжо иктӧр лийшаш (кумалме годым, Ош Кугу Юмо дене ойлымо годым весым шонаш огеш кӱл, чоклымо мут шоныш гына лийшаш). Чоклымо мутышто тӱрлышӱ, чактарыше мут лийшаш огыл. Мутлан, «ит кондо», «ит пу», «ынже нал» да т.м. Тазалыкым йодмаш йодмашак гына лийшаш. «Черым ит кондо» манын йодмаш шӱдымӧ семын шокта. Тыге йодмаш Ош Кугу Юмым кемыта, тыгак Ош Кугу Юмын порылыкшылан ӱшан укем ончыкта. Адакше, языкан айдемылан Ош Кугу Юмо черым колташ шонен гын, тиде айдеме языкан пашажым шуаш огеш шоно гын, «Черым ит кондо» мут Ош Кугу Юмын пашажым луга, айдемын Ош Кугу Юмо дечын кӱкшырак (кугурак) лияш шонымыжым ончыкта.
«Ош Кугу Юмо» да «Сандалык» мутлам чарныде ойлыман огыл, пеш шуэн, кӱлеш верыште кӱчыкын да раш каласыман (Ош Кугу Юмо дене ойласымаште кӱчык, умылаш лийшаш ой да мут лийшаш).

Илышыште тыгыде йӧсылыкым айдеме шке вийже денак сеҥен кертеш. Тыгай годым Ош Кугу Юмо деч полышым йодмо огеш кӱл.
Илышыште кугу эҥгек, йӧсылык лиеш: кукшо, шужен ий, неле чер, тулеч молат. Тыгай йӧсылыквлакым Ош Кугу Юмын полшымыж дене гына сеҥаш лиеш, шуко, тӱшка калыкын йодмыжо гына кавыл лиеш. Шуко калыкын тӱшкан кумалмаштыже айдемевлакын чонышт ушнен, ик кугу чон гай лиеш, кажне кумалшынат чонжо пеҥгыдемеш. Садлан арнягечын еш дене погынен, пырля кумалаш кӱлеш. Шкет кумалше эрдене (Кече лекме годым), кастене (Кече возалме деч ончыч) чоклымашым эртарышаш. Эр чоклымаште йодмаш да мутым пуымаш лийшаш. Кас чоклымаште таум каласымаш лийшаш. Кумалше еҥ пуымо мутшым, Ош Кугу Юмын радамжым илышыште шуктен шогышаш.

Чоклымо мутвлак тыгайрак лийшаш улыт

1. Эрдене чоклымаш:
Поро Ош Кугу Юмо, пеш кугу тау сай-тыныс мален кынелмылан.
Ончыкыжат полшо мылам, ешемлан, родошамычемлан яндар ушакыл дене, поро шоныш дене, поро кумыл дене илаш.
Ош Кугу Юмо, мыйым (ача-авамым, коча-ковамым, пелашемым, йочанавлакым — лӱмышт дене каласыман) йоҥылыш деч утаре, шем шӱлыш деч сакле, осал вий деч арале.
Ош Кугу Юмо, пошкудемым, марий калыкемым, тӱнямбал калыкым йоҥылыш деч утаре, шем шӱлыш деч сакле, осал вий деч арале.
Ош Кугу Юмо, полшо пошкудемлан, марий калыкемлан, тӱнямбал калыклан яндар ушакыл дене, поро шоныш дене, поро кумыл дене илаш.
Ош Кугу Юмо, илыш корнышто корнан ыште, тунеммаште, пашаште эре уло кумыл дене тыршаш ылыжтаре, порым шонен, порын тӱҥалме поро сомылым куштылгын вораҥдараш йӧным ыште.
Ош Кугу Юмо, мылам тый дечет кӱч кутышат сита, утыжо тый денет кодшо, кӧн уке, тудлан лийже.
Поро Ош Кугу Юмо, мыят родошамычвлакат йӱлатым тӱрыс шукташак тыршена, ойлымо оем пореш колто, йӱлатым, пуымо мутем шукташ полшо.
2. Кас чоклымаш:
Поро Ош Кугу Юмо, пеш кугу тау, таче тичмаш кечым пуышыч, сомыллан полшышыч, кече мучко сай кондыштарышыч, пеш кугу тау.
Ош Кугу Юмо, шоналтыме шонышыштем, пелештыме мутыштем, ыштыме пашаштем йоҥылыш лиймемлан савырым ыште, пореш колто. Полшо ончыкыжо сай-поро шоныш дене, лыжга-яндар шӱлыш дене илаш, поро водым эртараш, сай-тыныс возын канаш, капем-кылем куштылемдаш полшо.
3. Кочмо деч ончыч чоклымаш:
Поро Ош Кугу Юмо, пеш кугу тау, кочкышым пуэт. ӱстембалне кочмо кочкышнам перкан ыште.
4. Кочмо деч вара чоклымаш:
Поро Ош Кугу Юмо, мемнам пукшыметлан пеш кугу тау. Кочна, йӱна, ончыкыжат кочкышнам перкан ыште.
5. Икшывевлак верч чоклымаш:
Поро Ош Кугу Юмо, мыйын икшывемвлаклан (лӱмышт дене каласыман), чыла икшывевлаклан тазалыкым да ушым пу, чонышт яндар, шыма, вияш лийже, кугуракым жаплен, изиракым йӧратен кушкышт, ушыштышт ача-авам, коча-куваваштым, родо-шочшовлакым кучен илышт.
6. Калык верч чоклымаш:
Поро Ош Кугу Юмо, калыкемын чонжым нӧлтӧ, виянде, чумыро. Пырля погынен, ушнен, икте-весылан полшен, ваш-ваш йӧратен, вычыл-вычыл илаш туныкто.
7. Мланде водыж, Мланде-ава дене кутырымаш:
Мланде водыж, Мланде-ава, шке игетвлакым таза-эсен ончен кушто, порын ашне. Ончылнет осал, йоҥылыш лиймемлан саварым ыште, пореш колто. Пукшо, йӱкто, таза-эсен илаш полшо. Еш дене, пошкудо дене, родо-шочшо дене, марий калык дене, тӱня калык дене сай-порын илаш полшо.
8. Тул (Кече, волгенче) водыж дене кутырымаш:
Тул (Кече, волгенче) водыж, тул-ава, тӱнялан, чыла чонанлан волгыдетым, шокшетым пӧлекле, мландынам, пӱртӱснам, суртнам ырыкте, арале. Шикшет кужу, йылмет пӱсӧ, арале шем осал шӱлыш деч. Йоҥылыш ыштымемым, йоҥылыш ойлымемым, шонен шуктыде осалым ыштымемым Ош Кугу Юмылан умылтарен пу, савырым ыштыже, пореш колтыжо.
9. Вӱд (теҥыз, эҥер) водыж дене кутырымаш:
Вӱд водыж, вӱд-ава, шонен я шоныде йоҥылыш лиймемлан савырым ыште, пореш колто.
Вӱд водыж, вӱд-ава, пӧлекем (лӱмжо) нал, шер теммеш йӱаш (йӱштылаш) эрыкым пу, колым кучаш полшо.
Вӱд водыж, вӱд-ава, леве йӱрым колто, кушкылым йӱктӧ, куандаре.
10. Юж водыж, юж-ава дене кутырымаш:
Юж водыж, юж-ава, шӱлалтыме шӱлышнам куштылемде, лай мардежет дене капнам-кылнам ниялтен шымате.
Юж водыж, юж-ава, шурным пуалташ полшо.
Юж водыж, юж-ава, солен пыштыме шудым кошташ полшо.
11. Сурт кугыза-кува дене ойласымаш:
Сурт кугыза-кува, таче тыланда кочкаш-йӱаш шындем, аралыза осал шӱлыш деч сурт кӧргым. Таза-эсен илаш полшыза.
12. Монча кува-кугыза дене ойласымаш:
Монча кугыза-кува, шокшым пуэм, выньыкым лывыжтем, лӧкаш вӱдым кодем, мушкылтса, пурыза, мончам осал шӱлыш деч аралыза.

ЭрВел С.Семен (Новиков)

ЭрВел С.Семён (Новиков Семён Сергеевич) 1946 ийыште Пошкырт кундемыште Мишкан районысо Тымбай ялеш шочын. 60-ийлаште Ӱпӧ олаште финанс техникумышто тунемын, Совет Армий радамыште служитлен, 70-ше ийлаште Всесоюзный финанс да экономика институтышто шинчымашым пойдарен. Ятыр ий бухгалтер, ревизор да экономистлан ыштен. Кызыт «ФинВест-Аудит» ООО-м вуйлата, аудитор сомылым шукта.

Тудын шымлыме пашажевлак ынде 20 утла ий тӱрлӧ савыктышлаште («Хозяйство и право», «Бухгалтерский учёт», «Аудитор. Экономика и управление», «Аудит и налогообложение», «Финансовая Россия» да молат) лектын шогат.

ЭрВел С.Семён «Космическая философия и космополитическая экономия» (кӱчык курс) книган авторжо. «Сандалык — Ош Кугу Юмо» серыш лач ты книга негызеш шочын.

© С.С.Новиков

CАНДАЛЫК - ОШ КУГУ ЮМО
КОСМОС - ВЕЛИКИЙ СВЕТЛЫЙ БОГ
Редактор Ю.Байгуза
Компьютерная верстка А.Соловьёвой
Корректор Ю.Соловьёв
Формат 60 х 84/16. Гарнитура тип таймс ЕТ.
Печать офсетная. Бумага офсетная.
Заказ 89. Тираж 5000.
«Марий Эл учитель» Рег.№М0011
Отпечатано в минитипографии «Луч».
424031, г.Йошкар-Ола, пер.Первомайский, д. 12 скачать dle 10.2 КиноСвин