Марий калык шке кугезе мландыштыже курымла дене ила. Коча-кована-влак ял, эҥер, ер, корем да ото-влаклан лӱмым пуэденыт. Могай мотор да шкешотан марий лӱм-влак улыт – Шийсола, Чакмарий, Мераҥ корем! Но саман вашталтын, да олана ден солана-влак у лӱм-влакым нальыч. Нуно рушла официально лӱмдалтыч: Оршанка, Яранск, Котельнич... Юлсер кундемыште Нуръял Мамасевыш савырныш, Кӱсола – Часовенныйыш, Пӧртанур – Березникишке... Пуйто марий мланде дене огыл, а Смоленск кундем дене кудалат. Таҥастараш сай огыл, но коеш, пуйто ала-кӧ толын да мемнан вер-шӧрна-влакым шке семынже палемден. Тыге лиеш мо? Кузе тыге лектын? Мемнан кугезе мландынам шолыштыныт мо? Марий калык шке мландыштыже оза огыл мо?
Умылем: руш-шамыч Марий мландыште илат, руш лӱмым кучылтыт. А марийлан руш лӱм дене пайдаланаш кӱлеш мо? Молан ме Юлсер кундемысе Шарача олмеш Новые Параты манына, Провой кундемысе Эсмекплак (Эсмекпляк) олмеш Исменца?
Марий лӱм-влак 5-10 ий гыч кундемыштына кодыт але уке - лачак мемнан деч шога. Марий йылме – мемнан кидыште. А вет еҥ лӱм-влак кутырымаште веле огыл, официальный кагазыште, муниципал кундемын бланклаштыже кучылталтыт. Мо тыгай Оршанке? Нигунам марий-шамыч ты посёлкым тыге лӱмден огытыл. Солан чын марий лӱмжӧ – ӧрша але ӧршасола. А Медведево посёлкын – Маскасола, Марий Турекын – Марий Тӱрек, Килемарын – Кӹлемар, Куженерын – Кужэҥер... Илеть олмеш Элнет, Вятка – Виче, Малая Кокшага – Изи Какшан, Манага – Манан, Карась ер олмеш Карака, озеро Глухое – Сузакъер, Морской глаз – Мӱшыл ер, озеро Таир огыл, а Отыер лийшаш улыт! Тидым возымаште веле огыл, мутланымаштат кучылтман, шонем.
Республикыште у объект-влак (этноял, туркомплекс-шамыч) почылтыт. Марий лӱм-влак турист-шамычлан экзотика гай чучыт. Тидыже чын, вет нуно Марий Элышке экзотикымак кычал толыт. А тыште нуным Ваштар курык олмеш Кленовая гора, Ардембал олмеш Алёшкино вашлийыт. Молан турист-шамычым вер-шӧрым марий лӱмжӧ денак палдараш огыл? Нуно чыла вере кучылталтшаш улыт: шочмо йылмыште, корнысо палылаште, уремым возымаште автобусын маршрутшым ончыктымаште, муниципал кундемын бланклаштыже, шанче пашаште да публикацийыште, газетлаште, журналлаште, Интернетыште.
Илемлан негызым ӧрдыжъеҥ пыштен гынат, марий еҥ садыгак тудым марий лӱм дене ойлен кертеш. Чыланат палена: Волжск ола Юлсер кундемыште верланен. Молан тугеже ме Волжск манын ойлена, вет раш: Юлсер кундемын рӱдолаже Юлсерола лийшаш. Тиддеч оҥай пример. Молан «Юлсер кундем» марий лӱм улмо ӱмбач «Волжский район» лӱмым кучылтшаш? Могай тыгай «Звенигово район», кунам марла – «Провой кундем». Тугеже рӱдолаже – Провой. Тиде лӱм руш йылме гыч кальке гынат, такшым марлаҥдыме. Илемын чын марий лӱмжӧ уке гын, руш лӱмжым марлаҥдаш кӱлеш. Кажне йылмыште эре унамут оза йылмылан келыштаралтеш. Тыште нимогай «Советский район» да «Медведевский район» лийшаш огытыл, шонем.
Шукыж годым ме руш лӱмым шоналтыде кучылтына: тыгеже куштылгырак. Марий лӱмым але она пале, але тудым кычалаш ӧрканена. Ойлыде огеш лий, официальный марий лӱм-влак справочникым савыктыме. Но ала-молан гын тушто утларакшым руш але рушлак йоҥгышо лӱм-влак улыт. Могай реш (цель) дене тудым возымо? Тиде справочник автор-влакын його койышыштым ончыкта, шонем. Чын марий лӱм-влакым ятыр пашаште лончылымым верештынам. Кӧлан тиде оҥай, тудо шкежат нуным ончал лектын кертеш. Мутлан «Вопросы Марийской Ономастики» журнал, О.П.Воронцова ден И.С.Галкинын «Топонимика Республики Марий Эл» книгашт, Л.И.Васикован «Кырык марла-рушла географи лӹмдер», И.В.Вершининын «Словарь марийских топонимов низовья Камы и Вятки» книгаже. Моло пашат улыт докан.
Кеч-могай источник-шамыч кучылталтышт, тӱҥжӧ – шкешотан марий лӱм-влакым арален кодыман да чыла вереак кучылтман. Шочмо кундемыштына лачак марий-лӱм-влак веле йоҥгалтшаш улыт. Тиде – марий йӱланам, историйнам, йылмынам, калыкнам, кугезе коча-кована-влакым пагалымаште ик эн кугу да кӱлешан ужаш.
Крыммарий Азим
Умылем: руш-шамыч Марий мландыште илат, руш лӱмым кучылтыт. А марийлан руш лӱм дене пайдаланаш кӱлеш мо? Молан ме Юлсер кундемысе Шарача олмеш Новые Параты манына, Провой кундемысе Эсмекплак (Эсмекпляк) олмеш Исменца?
Марий лӱм-влак 5-10 ий гыч кундемыштына кодыт але уке - лачак мемнан деч шога. Марий йылме – мемнан кидыште. А вет еҥ лӱм-влак кутырымаште веле огыл, официальный кагазыште, муниципал кундемын бланклаштыже кучылталтыт. Мо тыгай Оршанке? Нигунам марий-шамыч ты посёлкым тыге лӱмден огытыл. Солан чын марий лӱмжӧ – ӧрша але ӧршасола. А Медведево посёлкын – Маскасола, Марий Турекын – Марий Тӱрек, Килемарын – Кӹлемар, Куженерын – Кужэҥер... Илеть олмеш Элнет, Вятка – Виче, Малая Кокшага – Изи Какшан, Манага – Манан, Карась ер олмеш Карака, озеро Глухое – Сузакъер, Морской глаз – Мӱшыл ер, озеро Таир огыл, а Отыер лийшаш улыт! Тидым возымаште веле огыл, мутланымаштат кучылтман, шонем.
Республикыште у объект-влак (этноял, туркомплекс-шамыч) почылтыт. Марий лӱм-влак турист-шамычлан экзотика гай чучыт. Тидыже чын, вет нуно Марий Элышке экзотикымак кычал толыт. А тыште нуным Ваштар курык олмеш Кленовая гора, Ардембал олмеш Алёшкино вашлийыт. Молан турист-шамычым вер-шӧрым марий лӱмжӧ денак палдараш огыл? Нуно чыла вере кучылталтшаш улыт: шочмо йылмыште, корнысо палылаште, уремым возымаште автобусын маршрутшым ончыктымаште, муниципал кундемын бланклаштыже, шанче пашаште да публикацийыште, газетлаште, журналлаште, Интернетыште.
Илемлан негызым ӧрдыжъеҥ пыштен гынат, марий еҥ садыгак тудым марий лӱм дене ойлен кертеш. Чыланат палена: Волжск ола Юлсер кундемыште верланен. Молан тугеже ме Волжск манын ойлена, вет раш: Юлсер кундемын рӱдолаже Юлсерола лийшаш. Тиддеч оҥай пример. Молан «Юлсер кундем» марий лӱм улмо ӱмбач «Волжский район» лӱмым кучылтшаш? Могай тыгай «Звенигово район», кунам марла – «Провой кундем». Тугеже рӱдолаже – Провой. Тиде лӱм руш йылме гыч кальке гынат, такшым марлаҥдыме. Илемын чын марий лӱмжӧ уке гын, руш лӱмжым марлаҥдаш кӱлеш. Кажне йылмыште эре унамут оза йылмылан келыштаралтеш. Тыште нимогай «Советский район» да «Медведевский район» лийшаш огытыл, шонем.
Шукыж годым ме руш лӱмым шоналтыде кучылтына: тыгеже куштылгырак. Марий лӱмым але она пале, але тудым кычалаш ӧрканена. Ойлыде огеш лий, официальный марий лӱм-влак справочникым савыктыме. Но ала-молан гын тушто утларакшым руш але рушлак йоҥгышо лӱм-влак улыт. Могай реш (цель) дене тудым возымо? Тиде справочник автор-влакын його койышыштым ончыкта, шонем. Чын марий лӱм-влакым ятыр пашаште лончылымым верештынам. Кӧлан тиде оҥай, тудо шкежат нуным ончал лектын кертеш. Мутлан «Вопросы Марийской Ономастики» журнал, О.П.Воронцова ден И.С.Галкинын «Топонимика Республики Марий Эл» книгашт, Л.И.Васикован «Кырык марла-рушла географи лӹмдер», И.В.Вершининын «Словарь марийских топонимов низовья Камы и Вятки» книгаже. Моло пашат улыт докан.
Кеч-могай источник-шамыч кучылталтышт, тӱҥжӧ – шкешотан марий лӱм-влакым арален кодыман да чыла вереак кучылтман. Шочмо кундемыштына лачак марий-лӱм-влак веле йоҥгалтшаш улыт. Тиде – марий йӱланам, историйнам, йылмынам, калыкнам, кугезе коча-кована-влакым пагалымаште ик эн кугу да кӱлешан ужаш.
Крыммарий Азим
