Республика Марий Эл, Йошкар-Ола

Р.К.Ялаева

Мишкан районышто 53 школ гыч 41-ште марий йылмым тунемыт. 31 туныктышо пашам тыршен ыштат. Кок «Башкортостан Республикын сулло туныктышыжо», 4 «Отличник» лмым нумалыт, 8 – кшыл, 13 – икымше категориян улыт. Мемнан администраций вуйлатыше В.М.Андреев, туныктыш плка вуйлатыше пашаштына эре мелын шогат. Шийвундо, транспорт дене проблемым решатлат. Книга ден Марий Эл туныктыш министерстват, туныктыш институтат, Морко туныктыш плкат, спонсорна-влакат полшен шогат.

Моло районысо школ-влак семын чыла уым налын, йоча-влаклан сай шинчымашым пуаш тыршена. Районышто да республикыште Яндыганова Л.Ш., Минаева Н.П., Мустакимова К.Ш., Абукаева В.А., Русиева Л.А., Янситова Н.И., Ибаева А.С., Васина И.Г., Александрова З.И., Ашиева Л.В., Алексеева Г.В., Ямурзина Н.А., Яшмурзина И.А. лмышт кумдан палыме улыт. Нунын тунемшышт сылнымут аланыште, республикысе олимпиадыште, конкурсышто сеышыш лектыт, мемнан Башкортостан Республикынам регионгокласе олимпиадыште клеш семын ончыктат. Туге гынат, пашаштына ситыдымаш да проблеме-влакнат шуко.

Мемнан Башкортостан Республикыште, Мишкан районышто марий йылмым тунеммылан трл пагытыштат ни партий, ни правительство чаракым шынден огыл. Каласаш клеш, тачысе кечылан тунемше-влакын чотышт шагалемеш, но марий йылме тунемше процент шот дене ок изем. Райцентрысе икымше да кокымшо кыдалаш, Ленинскысе школ тунемше-влак моло школлаш ушнен, ынде 10 ий шочмо марий йылмым тунемыт. Чаманаш логалеш, виян тунемше йоча-влак талтыш класс гычак марий йылме олмеш йот йылме, информатика, риторика, шахматым ойырен налыт, а начар тунемше-влак – шочмо йылмым. Садлан отат пале – йоча-влакын шукым да келгын палымыштлан куанаш але шочмо йылмым палыдымыштлан ойгыраш. Пытартыш 2-3 ийлаште демократийын шожо мбалан эше ик проблеме толын лекте. Ынде южо школ ожсо семын тшка туныктыш планын национальный «Б» вариантшым огыл, а базисный «А» вариантшым ойырен налаш тырша, а тушто марий йылме ден литературлан 3 шагат веле пуалтын.

1993 ийыште Йошкар-Олаште лекше марий йылме да литератур программе 4 шагаташ туныктымо планлан шотлалт ышталтын. Тыгай келшен толдымашым ончыкыжо трлат манын шонена. Тоштемше программе нерген шуко мутланымаш лийын, но иктым каласаш клеш – ме у программым вучен ноенна.

Вес тургыжландарыше йодыш «Предпрофильне да профильне ямдылмаш» концепций йыр прдеш. РФ туныктыш министерствын приказше почеш 2005 ий сентябрь тылзе гыч уло Россий мучко предпрофильне туныктымаш талеш. Тиде программе дене шочмо йылмылан 9 класс гыч 11 марте ик шагатат ойыралтын огыл. Региональне компонентлан ик класслан 2 шагат пуалтын. Кузе вара тиде 2 шагатым Башкортостанын историйже, Башкортостанын культурыже, Башкортостанын географийже, Башкортостанын экологийже да марий йылме да литература коклаште плкалаш талына?

Шочмо йылмын клешлыкше нерген чашышат шуко, тореш ыштышат уло. Садлан шочмо йылмын пайдаже нерген ача-ава, икшыве да туныктышо-влак ончылно научно обосноватлен каласыме сай лийшаш. «Kudo-Кodu» газетыште да моло верат А.Чемекован статьяшт-влак, И.Г.Ивановын «Шочмо йылмым да литературым туныктымаш» сборникше, трл погынышто каашыме пеш клешан ой-влак улыт. Кажне школышто ача-ава-влакын погын, педсовет, да урокышто трл шанчые-влакын моштен доказатлымышт, клеш аргумент да факт-влак, верысе келшен толшо пример-влак дене пегыдемден, шочмо йылмын клешлыкше нерген кутырен шогыман. Конференцийым, йыргешке стелым эртарыме проблемым сеаш полша. Тыгай инициатива марий йылме туныктышо деч лектеш гын эше сайрак лиеш. Шкенан ончыкылык пашана верч чак шогыман да трл йн дене тыршыман. Вожылмо, лдм, аптыранен шогымо мыланна илаш пулаштара, ик верыште тошкыкта, шегекат шука. Ты пагытыште вес калык ончыко чыма.

Марий калык пртс дене чак ила, тня дене келшен, келге философийым почын да куштен. Садлан мемнан кокла гыч южын вес юмылан шанаш талме, трл сектыш ушнаш тчым, чыла ик верыш лугымо марий калыкым тургыжландара. Чий вера верч пашам пеш лывыргын да моштен эртарыман. Эрвел марийын шке тсш лийшаш.

Тиде паша денак пртс аралымаш, арулык, шкем кушто да кузе кучаш йодыш-влак кылдалт шогат. Теве терысым тыш-туш кышкат, эерым лавыртат, шошым лекше шудым йлатат. Тыште мемнан кугу полышкалшына – марий ойр-влак. Те шкат шижында дыр, ойр нерген каласкалыме годым кузе йоча-влак туткын колыштыт да варажым чыла тидым шукташ тыршат. И.Ш.Александрован «Марий калык педагогика» факультатив программыжым кажне марий школышто кучылташ темлем. Тиде пашам крлде веле эртарыман, трл йным кучылт моштыман.

Г.С.Крылован группыжо 1-11 класслан Кугыжаныш марий йылме программым ямдылен. 45-49 страницылаште «Т этаплан йрыш кутырымо клише» 30 теме дене пуалтын. Вик каласем, тиде пашам руш школышто вел огыл, а мемнан дене – марий школлаштат эртарыман. Шуко гана йоча литератур теорийым, суффикс ден наречийым сайын пала, а трл илыш йыжыыште шкем кузе кучаш, могай клеш шомак дене вашмутым пуаш рмалга. Этика предмет уке годым, к тиде пашам шуктышаш? Мыйын шонымаште – ме – марий йылме туныктышо-влак. Мылам туге чучеш, пуйто ме йылме да литературлан шуко жапым ойырен, этика йодышым рдыжеш коден, кугу йоылышым ыштена да эн тжым йочалан пуыде, пел шулдыр дене тудым шкевода илышыш чоештыктена.

Моло (пошкудо) калык дене мемнам таастарыме годым мемнан верна коранышашлык огыл. Мемнан ял гыч лекше йочана-влак вожылшан улыт, шке шонымыштым йодын огыт мошто, нунылан ВУЗ ден ССУЗыш тунемаш пураш нелырак, вес вере нуным ччкыдын обижатлат. Тидлан верч шм шортеш, чон йла. Мемнан тунемшына-влакым ача-ава дене пырля чын, сай корныш шогалаш мыланна шуко вийым пыштыман.

А ме – туныктышо-влак, тыгодым мо дене полшен кертына?

Этика дене кылдалтше тыгай теме-влакым темлем. Нуно марий йочан национальне шкешамжым (самосознанийжым) нлталаш полша.

Нине теме-влак йочан илышыштыже кугу верым налын шогат, но икшывын шинчымашыже пеш шагал да тудо ийын моштыдымо е гай келге вдышт кидшым лупша. Марий йылме да литератур программым чоымо годым Марий Эл туныктыш министерствысе комиссийлан нине йодыш-влакым посна ужаш дене пурташ темлем. Этика йодышым 2 гыч 11 класс марте тунемаш клеш. Мый тачысе кечылан 10 наре йодышыж дене методик шартыкым (разработкым) ыштенам, умбакыже пашам шуяш шонем. Министерство тра, шанчые-влак тиде йодышым клешлан шотлышаш улыт. Тиде кашакле пашам школ гыч талман.

Вес проблемыже национальне программе дене 9 да 11 классыште тунемше-влакын экзаменым кучымышт нерген. Марий, татар йоча руш йоча дене таастарымаште ик экзаменлан утларак куча. Тиде тат икшывын психологийжым нелын темда да марий йылме тунеммаште кугу мешанчык улеш. Пытартыш ийлаште СНГ гыч шуко еш толын верланен. Икшыве-влак марла йылмым огыт пале. Нуным шочмо йылме тунеммашке пеш моштен, изин-изин сымыстарышаш улына.

Сай могыр гыч «Чолман» республикысе газетна нерген каласыде ок лий. Тачысе кечылан республикысе марий е, марий туныктышо, марий йочам арня еда шке йырже чумырен, ушен шога, республикысе уверым шалата. Садлан кажне школ, марий туныктышо, йоча тиде газетым налшаш да моло еымат тиде пашаш ушышаш.

Башкортостан и Марий Эл: Исторический опыт и перспективы сотрудничества: Сборник научных трудов Всероссийской научно-практической конференции, посвященной 90-летию Первого Всероссийского съезда мари.- Бирск, 25-26 мая 2007 г./ Под общ. ред. проф. С.М. Усманова и проф. Ю.А. Калиева. В 2-х частях. – Часть 1. – Бирск – Йошкар-Ола: Бирск. гос. соц.-пед. акад., 2007